Korku Kültürü | Frank Furedi

Güvenlik 1990’lı yılların temel değeri haline geldi. Bir zamanların dünyayı değiştirme (ya da olduğu gibi koruma) tutkularının yerini güvenliği sağlama kaygısı aldı. “Güvenli” etiketi insanın bir dizi faaliyetine yeni bir anlam kazandırıyor günümüzde; ve bu faaliyet­lere katılan anlamları bizim otomatik olarak onaylamamız bekleni­yor. “Güvenli seks” sadece “sağlıklı” biçimde yaşanan seksi değil, hayata dair bütünsel bir yaklaşımı ifade ediyor. Dahası güvenli seks, günümüzdeki güvenlik meseleleri içinde yalnızca en fazla gündeme geleni.

Kişisel güvenlik büyüyen bir sektör haline geldi. ABD’de orta­ya çıkan ama hızla Atlantik’i geçerek İngiltere’ye de yayılan yeni bir trendle beraber, her hafta bireye dönük yeni bir risk ve buna uygun bir güvenlik önlemi keşfediliyor. Kişisel güvenliğin her yönüy­le ilgili tavsiyeler sunmayı amaçlayan geniş bir örgüt ağı gelişmiş durumda ve önemli siyasi partilerin çoğunun programında bu konu­daki kaygılar dile getiriliyor. En açık ifadesini “yardım hattı” feno­meninin kurumsallaşmasında bulan bu gelişmenin toplumsal ve kültürel hayat üzerindeki ciddi etkisi ortada.

Günümüzde bütün kamusal ve özel mekanlar güvenlik perspek­tifinden inceleniyor. Profesyonel sağlıkçılar açısından, hastane gü­venliği temel bir sorun haline geldi. Yeni doğmuş bebekleri kaçırıl­ma tehlikesinden uzak tutma kaygısı ve bunun için alınan önlemler güvenlik takıntısının yaşı olmadığını gösteriyor. ABD’de şiddet uy­gulayan bebek bakıcılarına dair korkular, “bebek bakımı güvenliği” mesleğinde müthiş bir patlamaya yol açtı. ABD’li bir gizli gözlem ekipmanı üreticisi olan Quark International 1996 yılı yazında, “bakıcı-kamerası” satışlarında patlama yaşandığını bildiriyordu. Bun­lar genelde oyuncak bebeklere yerleştirilen ve ana-babalar tarafın­dan çocuk bakıcısını denetlemede kullanılan çok küçük video ka­meralardı. Amerikan basınında bakıcıların istismarları konusunda çıkan haberlerden sonra, bu cihazların satışında artış yaşanmıştı.

İngiltere’deki okullarda güvenlik önemli bir konu. Günümüzde rutin hale gelen kameralar, manyetik kartlar ve diğer önlemlerden oluşan geniş bir yelpaze sayesinde okullar birer düşük güvenlikli hapishaneye dönüştü. Arabasında saldırıya uğramaktan korkan ka­dınların güvenliği için araba telefonları pazarlanıyor ve elektronik endüstrisi kapalı devre televizyonun evlere girmesinin an meselesi olduğunu iddia ediyor.

Günümüzde, ekonomik hayat da açıkça riskin önlenmesine yö­nelmiş durumda. Batı dünyasında sağlık harcamalarındaki inanıl­maz artış genelde yeni tıbbi buluşların yüksek maliyetinin bir sonu­cu olarak açıklandı; oysa sağlık endüstrisini ABD’deki en kârlı sek­törlerden biri haline getiren yeni tıbbi teknolojiler değil riskleri mi­nimuma indirme kaygısıdır. Alternatif ilaç ve tedavi pazarındaki büyüme, talebin sadece ileri teknoloji ürünlerine dönük olmadığını gösteriyor. Risk önlemeye yönelik bütün ürün ve hizmetler iyi iş yapıyor. İngiltere’de içecek pazarında en hızlı büyüyen sektör şişelenmiş sudur. Musluktan su içmenin riskli olduğu gerekçesiyle şişe suyu satışları 1990’dan 1995’e iki kat arttı. Büyüyen bir diğer sektörde kişisel güvenlik endüstrisi. 1990’lı yıllarda hırsız alarmı, yangın alarmı, araba alarmı ve kişisel alarmlara talep ciddi ölçüde arttı. 1990’lı yıllarda, ekonomide durgunluk yaşanmasına rağmen güvenlik önlemlerine duyulan talep sayesinde bu endüstri yılda yüzde 10 büyüme gerçekleştirdi. Gazete başlıklarına kişisel güven­liğe yönelik yeni bir tehdit çıkar çıkmaz yeni risk önleme ve korun­ma yöntemlerine gösterilen talep daha da artıyor.

Risk kaygısının yaygınlaşmasından en çok yararlanan sektör kuşkusuz sigortacılık oldu. Finansal hizmetler sunan Allied Dunbar’ın reklam sloganı “Hayatın henüz bilmediğiniz yönlerine kar­şı”, günümüzün ruh halini çok iyi yansıtıyor. İngiltere’de hane ba­şına düşen yıllık sigorta harcaması son on yılda iki katına çıktı. 1980’lerden beri özellikle ciddi hastalıklara karşı yapılan sigorta­larda büyük bir artış yaşandı. Laing & Buisson sağlık danışmanlığı firmasına göre, 1983 yılından beri özel sağlık sigortası yaptıran in­sanların sayısı yüzde 50 arttı. Amerikalı ve Britanyalı tüketiciler arasında yapılan araştırmaların birçoğuna göre özel sağlık sigortası yaptıranların harcama kalemleri arasında güvenlik kaygısı ciddi bir tutar teşkil ediyor.

Risk önleme, politik tartışmalar ve toplumsal eylemler açısın­dan da önemli bir konu haline geldi. Çeşitli çıkar grupları kampan­yalarında riski minimuma indirme amacını savunuyor. Bu yöneliş sendikalarda da hakim. İş veya ücret konusunda artık nadiren ey­lem örgütleyen sendikaların asıl hedefi iş güvenliğini artırmak ve üyelerini taciz ve saldırılardan korumak üzere yönetimle görüşmek haline geldi. Eskiden siyasi konularla yoğun bir biçimde ilgili olan öğrenci aktivizmi de yerini güvenlik konulu kampanyalara terk et­li. Öğrenci birliklerinin tecavüze karşı alarm sistemleri kurması ve güvenli içki içme konusunda tavsiyeler vermesiyle birlikte öğren­ciler kampüste düzenli olarak güvenlik konusunda bilgilendirilme­ye başladı. Kitabın yazıldığı sırada National Union of Students (Ulusal Öğrenci Birliği) ülke çapındaki olayları takip etmek için internette bir suç ihbar sayfası kurma fikrini değerlendiriyordu. Uyuşturucu kullanımı bile güvenlik konusuyla ilişkilendiriliyor. Birçok insan Ecstacy’i tercih etmesine gerekçe olarak bunun ken­disini daha güvende hissetmesini sağladığını ifade ediyor.

Güvenlik gündemi kesinlikle kişisel güvenlikle ilgili risklerle sınırlı değil. Gerçekten büyük olan tehlikelerin yanında kişisel gü­venlikle ilgili riskler hiç kalıyor. Çevresel tehlikelerin yarattığı riskler medya kanalıyla sürekli olarak bize hatırlatılmakta. İnsan türünün varlığının da tehlikede olduğunun söylenmesiyle, hayatın kendisi büyük bir güvenlik meselesi haline geldi. Karşımızdaki risk yelpazesi neredeyse gün be gün genişliyor. Bir gün, trombosise yol açan gebelik önleyici hapların, ertesi gün et yiyen süper virüslerin tehdidi altında oluyoruz. Bu arada, aldığımız gıdaya dahi güvene­miyoruz. En son olarak biftek ve yer fıstığının güvenli olmadığı ilan edildi. Musluklarımızdan akan suyu da içemez olduk. Potansi­yel tehlikeler kümesinin dur durak bilmez biçimde genişlemesinin sonucu olarak güvenlik giderek kalıcı bir kaygıya dönüşüyor.

Güvenlik takıntısının rutin ve banal hale gelmesinden sonra, in­san davranışlarının hiçbir alanı bunun etkisinden muaf kalamaz. Bugüne kadar sağlıklı ve eğlenceli olarak görülen faaliyetlerin (gü­neşlenmek gibi) sağlık açısından önemli riskler barındırdığım öğ­rendik. Ayrıca, özellikle riskli olduğu için yapılan faaliyetler dahi tekrar güvenlik perspektifinden değerlendiriliyor. Bu bakış açısıyla gençler ve risk konusunu inceleyen bir yazı dağcılık alanında yeni güvenlik önlemlerinin uygulanmasını olumlu buluyor:

Hiç kimse gençleri risk almaktan alıkoyamaz. Ancak bu tür risklerin boyutlarının azaltılması da mümkündür. Son yıllarda kaya tırmanışı yapanlar daha iyi ipler, sağlam botlar, kasklar ve çeşitli ekipmanlar sayesinde riski önemli ölçüde azaltmıştır

Bizi kendimizden korumaya çalışan ve yüksek bir güvenlik bilinci­ne sahip olan bu uzman, dağcılıkla uğraşan gençlerin riskin ürperticiliğinden vazgeçmek istemeyeceği gerçeğini hiç hesaba katmı­yor.

Her şeyin güvenlik perspektifinden değerlendirilmesi günümüz toplumunun belirleyici niteliklerinden biridir. Güvenliği mutlaklaş­malı ve riski toptan kötü gören toplum, yaşama dair bir değer yar­gısında bulunuyor demektir. Dağcılık bir kere riskten kaçınma ile ilişkilendirildikten sonra bu sporun tamamen yasaklanması an me­selesidir. Dağcılık yaparken kaza geçirenlerin “buna kendilerinin sebep olduğu” söylenecektir; çünkü onlar güvenlik öğütlerine uy­mayarak yeni ahlâk anlayışını hiçe saymıştır.

RİSK BİLİNCİ

Yukarıda değinildiği gibi risk büyük bir sektör haline geldi günü­müzde. Binlerce danışman “risk analizi”, “risk yönetimi” ve “risk iletişimi” konularında tavsiyeler veriyor. Medyanın da konuya ilgi­si giderek artmış bulunuyor; gazete sütunlarında “risk toplumu” ve “risk algılaması” gibi terimler sürekli geçer oldu. Aslında, bizi ye­ni tehlikelere karşı uyarmaya çalışan ve görünüşte uzman olan ki­şilerin sayısı o kadar çok ki bunların tavsiyeleri birbirleriyle çeliş­mekte ve neyin güvenli neyin riskli olduğu konusunda tam bir ka­fa karışıklığı hüküm sürmekte. Ara sıra alman bir kadeh şarap sağ­lık açısından yararlı mı yoksa zararlı mıdır? Erkeklerin kalp krizini önlemek için günde bir aspirin almaları doğru mudur, yoksa kanlı ülser ve diğer yan etkiler yüzünden bundan uzak durmak mı gere­kir? Kadınlara bir yandan sağlıklı olmak için diyet ve egzersiz yap­maları söylenirken diğer yandan da bunun ilerki yaşlarda osteoporoz riskini artırabileceği belirtiliyor. Bir yüksek gerilim hattının ya­nında yaşamanın kanser riskini artırdığının kamuoyuna açıklanma­sından sadece birkaç hafta sonra yayımlanan önemli bir çalışma bu uyarıyı yalanlayabiliyor.

Güvenliğimize yönelik çeşitli tehditlerin yoğunluğu ve niteliği ile ilgili farklı yorumlar olsa da hepimizin şöyle ya da böyle bir risk altında olduğumuz konusunda kesinlikle herkes hemfikir. Risk al­tında bulunmak adeta, herhangi bir spesifik sorundan bağımsız, ka­lıcı bir durum olarak görülüyor. İnsanoğlunun etrafı risklerle sarıl­mış durumda. Bu riskler adeta bağımsız bir biçimde var olmakta­dır. Okulda veya işyerinde risk altında bulunduğumuzdan kesin ifa­delerle bahsedebilmemizin sebebi budur. Riski özerk ve her yerde hazır ve nazır bir güç haline getirerek, her tür insan deneyimini bir güvenlik meselesine dönüştürüyoruz.
İngiltere’nin önde gelen güvenlik uzmanlarından Diana Lamplaugh tarafından yazılan tipik bir broşür, okuyucuya her durumda mevcut riskleri değerlendirmesi konusunda tavsiye veriyor. Örne­ğin, broşür toplu taşımacılıktan yararlananları tetikte olmaya çağı­rıyor:

Akıllı yolcu, toplu taşımacılığın da kamuya açık bir ortam olduğunu asla aklından çıkarmaz, istasyonlarda giriş çıkış serbesttir. Kimse dış­lanmadan herkes yolcu olarak kabul edilir. Dahası, yolculuk halindey­ken genelde rahatça hareket edemeyiz ve tehlikelerden kaçınamayız.

Burada “kamuya açık” ifadesi riskli olma ile özdeşleştirilmiş; ta­nımadığımız insanların varlığı bir sorun olarak görülmüş. İşe gidip gelme gibi rutin bir deneyim bile güvenlikle ilgili korkularla ilişkilendirildiğinde, risk altında olmak, insanın durumunu belirleyen te­mel etken haline gelir.

Artık bütün iyi kitabevleri risk ve risk algılaması analizlerini konu alan ciltlerle dolu. Risk literatürünü etkileyen varsayımlardan biri, bugün geçmişe göre daha fazla riskle yüz yüze olduğumuz inancı. Bilim ve teknolojinin gelişiminin, potansiyel felaketler ba­rındıran yeni riskler yaratacak biçimde çevreye zarar verdiği varsa­yılıyor. Bu tezin daha kaba versiyonlarına göre karşımızdaki sorun­lar çok büyüktür ve insanoğlunun soyunun tükenmesi fazla uzak değildir. Dünyanın Sonu: İnsanlığın Yokoluşu Sorununun Bilim­sel ve Etik Boyutları gibi iç açıcı başlıkları olan kitaplar kitapevlerinde ve çok satanlar listelerinde belirmeye başladı bile.

Ciddi yorumcuların çoğu, insanların gerçekte eskisine göre da­ha uzun yaşadığını ve eski dönemlere göre daha sağlıklı ve rahat ol­duğunu kabul ediyor. Ancak birçok kişi bu iyileşmeyi mümkün kı­lan toplumsal, ekonomik ve bilimsel ilerlemelerin sadece daha bü­yük ve yeni sorunlar yarattığını iddia ediyor. Konusunda söz sahi­hi olan yazar ve düşünürler teknolojik tehditlerin riske sınırsız bir nitelik kazandırdığını ileri sürüyor. İddialarına göre bilimsel geliş­melerden kaynaklanan tehlikeleri hesaplamak mümkün değil. Gü­nümüzdeki olayların hızlı ritmi ve bugün etkili olan küresel güçler yüzünden insan eylemlerinin sonuçları her zamankinden daha yay­gın ve ölçülemez durumda. Dolayısıyla sorun bilememek değil. So­nucun bilinmesi zaten imkansızdır.

Bu perspektiften bakıldığında, yeni teknolojik süreçlerin çevre­ye görülmez zararlar verdiğinden ne zaman şüphe duyulsa, uzman ve akademisyenlerin çağdaş yaşamın tehlikelerine karşı yüksek bir risk bilinci geliştirmenin rasyonel bir tepki olduğunda ısrar etmesi anlaşılır. Riski ele alan birçok sosyolojik incelemede de günümüz­deki geniş güvenlik kaygısının temelinde teknolojinin ve bilimin yıkıcı etkilerinin farkında olmanın yattığı belirtilmektedir. Çernobil nükleer kazası gibi felaketlerin veya son yıllardaki petrol tankeri sı­zıntılarının etrafımızdaki tehlikeler konusunda toplumu uyardığı söyleniyor. Birçok risk teorisyeni toplumdaki risk kaygısının art­masını kirlilik ve çevre sorunlarıyla ilgili yeni ve kişisel bir duyar­lılığa sahip olan sorumlu bir yurttaş kesiminin bir göstergesi olarak değerlendirmektedir. Birçok tartışma yaratan Risk Society (Risk Toplumu) kitabının yazarı Ulrich Beck’e göre “artık doğanın zarar görmesi ve yok edilmesi süreci kişisel deneyimin uzağındaki kim­yasal, fiziksel veya biyolojik tepkime zincirlerinde gerçekleşmemekte; aksine, bu süreç göz, kulak ve burunlarımıza doğrudan etki yapmaktadır”. Teknoloji ve bilimin günümüzde yarattığı tehlikeler konusunda son derece dar bir bakış açısına sahip bir yorumdur bu. Gerçekte, günümüz toplumunun risk konusundaki algılayış ve kay­gılarını belirli bir olay ya da teknolojiye verilen bir tepki olarak açıklamak mümkün değildir. Bu kaygıların, tehlikenin gerçek bo­yutu ve yoğunluğu ile de pek ilgisi yoktur. Örneğin, yetersiz bes­lenmeden ölen insan sayısı, şu sıralar sık sık kamuoyu gündemine gelen gıdalardaki toksik maddelerden ölen insan sayısından çok çok daha fazladır. Bizi öldüren risklerin, bizi paniğe sokan ve kor­kutan risklerle aynı şeyler olduğu söylenemez. Tarih boyunca bir­çok afet ve felaket yaşanmıştır, ancak bu olaylara verilen tepki o dönemde toplumun içinde bulunduğu ruh haline göre değişmiştir. Felaketin tanımı zamanla değişir. Amerikan medyasındaki risk ha­berleri üzerine yapılan bir çalışma, nükleer enerjiyle ilgili 1960 yı­lındaki haberlerin çoğunun “bu enerjinin nelere mal olacağını değil yararlarını vurguladığını; 1984’e gelindiğinde ise bu oranların ter­sine döndüğünü” ortaya koyuyor. Çalışma ayrıca kürtaj haberleri­nin çerçevesindeki dramatik değişime de işaret ediyor; 1960’da ya­sadışı kürtajların kadınlar için yarattığı riskler vurgulanırken, 1984’te yasal kürtajların cenin için yarattığı tehlikelere yoğunlaşı­lıyordu. Görüldüğü gibi medyanın ve diğer kurumların neyin risk olduğunu seçici bir biçimde belirlemesi, risk bilincinin gerisinde bir toplumsal dinamik bulunduğunu gösteriyor.

Risk bilincinin dar teknik yorumu tehlike algısının değişimini irdeleyemez. Böylesi bir yorum, insanın daha sağlıklı hale geldik­çe sağlığı konusunda daha saplantılı hale gelmesi paradoksunu açıklayamaz. 1967 ve 1991 yılları arasında İngiltere, İskandinavya ve ABD’de çıkan tıbbi dergilerle ilgili önemli bir çalışma “risk” te­riminin kullanımında devasa bir artış olduğunu ortaya koymuştur. Sözkonusu dönemin ilk beş yılında “risk” konulu yayımlanmış ma­kalelerin sayısı 1000 iken, son beş yıl için bu sayı 80.000’in üzerin­dedir. Sağlık risklerine ilgideki bu önemli artış, tepkinin kendisinin tepkinin nesnesinden daha önemli olduğunu gösteriyor olabilir.

1967 ocağındaki ilk Apollo uzay mekiğinin ve 19 yıl sonra da Challenger mekiğinin parçalanmasına kamuoyunda verilen farklı tepkiler bu bakımdan öğreticidir. Apollo alev alıp üç astronot öldüğünde Amerikan kamuoyu şok geçirerek dehşete kapılmıştı. Ancak olayla ilgili yaygın üzüntü ve kaygılara rağmen, prestijli ay proje­sinin geleceği ciddi bir tartışmanın konusu olmamıştı. Bunun aksi­ne Challenger r’in parçalanmasına verilen tepki sağduyunun yok ol­duğu topyekûn bir paniğe dönüştü. Çoğu insan bu trajediyi tekno­lojinin kontrolden çıktığının kanıtı olarak gördü. ABD uzay kuru­mu NASA’nın kendisi de ciddi bir travma geçirdi ve üç yıl boyunca uzaya yeni bir mekik gönderilemedi.

Bu iki benzer trajedi, iki çok farklı tepki yarattı; çünkü herhan­gi bir olaya toplumun verdiği tepki zaman ve mekana özgü koşul­lara bağlıdır. Bu tür tepkilerin felaketin kendisinden çok, toplumda o an var olan daha derin bir bilinç tarafından şekillendirilmesi ihti­mal dahilindedir.

Tükettiğimiz gıdalarla ilgili olarak da benzer bir durum söz konusudur. Toplumun risk faktörleriyle ilgili kaygıları, tıpkı felaketler gibi, yemek yeme konusuna da önemli bir etki yaptı. Yemek yeme yaklaşımının değişimi, risk takıntısının yaygın hale geldiğini gös­teriyor. İngilizlerin bir Gallup araştırmasına 1947 yılında verdikle­ri yanıtlarla bugünkü yanıtlarını karşılaştıralım:

Bazı insanlar her istediğini yiyebilmektedir. Bazılarıysa yediklerine dikkat etmelidir. Siz her istediğinizi yiyebiliyor musunuz, yoksa dikkat etmek durumunda mısınız?

                          Nisan 1996              Nisan 1947
İstediğimi yerim     58                         80
Dikkat ederim        41                         20

Yediklerine dikkat eden insan sayısının iki katına çıkması insanla­rın günlük yaşamındaki ciddi bir değişimi yansıtıyor. Yaşamın di­ğer yönleriyle ilgili incelemeler de daha ihtiyatlı, daha tedbirli yak­laşımlara doğru benzer bir kayma olduğunu gösteriyor “Güvenlik ve ihtiyat dini”nin müritleri, risk kaygısının bilim ve teknoloji bilgimizin bir yan ürünü olduğunu iddia eder sık sık. Oy­sa olayları tarihsel bağlama oturtan bir perspektif, güvenlik ve risk kaygısında günümüzde yaşanan artışla teknoloji ve bilimdeki iler­leme arasında bir bağlantı bulunmadığını ortaya koyar. Kaldı ki, kaygı ve korku yaratan tek etken teknolojik ve bilimsel gelişme so­nuçları değildir. Çevre ve teknoloji konulu korkular risk bilincinin büründüğü biçimlerden yalnızca biridir.

Günümüzde insan faaliyetinin tüm alanlarına, yoğun bir riskten kaçınma duygusu hakim. Geçmişte olsa talihsizlik diye geçiştirile­cek olan kötü olaylar artık büyük bir felaketin habercisi olarak yo­rumlanıyor. Tayland’da 1996 ocağında genç bir İngiliz kadının öl­dürülmesi “güvenli yolculuk” konusunda bir öğüt patlaması yarat­tı. Nadir görülen bir kişisel trajedi böylece bütün İngiliz turistleri il­gilendiren bir riske dönüştürüldü. Daily Telegraph’daki bir tavsiye yazısının başlığı “Sakın ‘milyonda bir ihtimal’in size düşmesine izin vermeyin”di. Milyonda bir ihtimal için niye kaygılanalım, şeklindeki bariz soru elbette sorulmamıştı. Bunun yerine tatil yap­mak bir güvenlik meselesine dönüştürülmüştü.
“Güvenli yolculuk” konusunun gösterdiği gibi, günümüzdeki güvenlik kaygısının yeni veya teknoloji kaynaklı risklerle pek ilgi­si yoktur. Risk duyarlılığındaki artış ve güvenliğe olan talebin çev­re ve daha genel konulara olan ilgisi, kişisel ve bireysel deneyim­lerle olan ilgisi kadar nettir. Pratikte toplum bunu kabul etmektedir. Örneğin “risk altındaki çocuklar” ya da “risk altındaki kadınlar”a dikkat çekilirken değinilen tehlike teknoloji ya da bilim değildir. Risk bilinci, teknolojinin uygarlığı yok edeceği korkusundan çok, gündelik hayatla ilgili gibi gözükmektedir.

GÜVENLİĞİN YÜCELTİLMESİ

Güvenliğin yüceltilmesini nasıl açıklayabiliriz? Güvenli olmayan bir dönemden geçtiğimiz ve sonuç olarak insanların daha kaygılı olduğu ve risk almaktan korkma eğilimlerinin arttığı genel olarak kabul ediliyor. Mary Douglas ve Aaron Wildavsky ilginç bir yazı­larında, modern toplumların risklerin daha farkında oluşunu, karar­larıın giderek daha belirsiz bir ortamda alınmasına bağlıyor. Bu yak­laşım, riski, gerçek tehlikelerdeki artışın bir yansıması olarak değil toplumda hakim olan bilince bağlı bir toplumsal yapı olarak açık­lama avantajını taşıyor. Peki, güvensizlik ve risk bilinci arasındaki bağlantı nedir?
Güvensizlik, analitik değil tanımlayıcı bir kategori olarak ele alındığında zararlı değildir. Bu anlamda güvensizlik mutlak biçim­de riskten kaçınmaya ya da bilim ve teknoloji korkusuna yol açmaz. Bazı durumlarda güvensizlik hisseden toplumların güvenliği artırmak için bilim ve teknolojiye başvurması gayet mümkündür. Bunun aksine günümüzde, güvensizlik güçlü ve muhafazakar bir ihtiyat duygusuyla bağlantılıdır. Önlem alma ilkesinin etkisindeki artış bu açıdan önemlidir. Çevre yönetimi bağlamında gelişmiş olan önlem alma ilkesi giderek toplumsal deneyimin diğer alanlarına da yayılmıştır. İçtiğimiz suyu incelemekten tutun, bir gıda konservesi­nin üzerindeki etiketi dikkatle kontrol etmeye kadar, ihtiyat ilkesi­ne uymuş oluruz.

Önlem alma ilkesi bizim sadece riskler yüzünden kaygı içinde olmakla kalmayıp, kendi durumumuza bir çözüm bulma konusun­da şüpheli olduğumuzu gösterir. Önlem alma ilkesine göre, sonucu önceden bilinmediği sürece yeni bir riske girmemek en doğrusudur. Çevre yönetimi alanında sağlam bir uygulama olarak kabul gören bu ilke uyarınca, ispat sorumluluğu değişimi öneren tarafa aittir. Değişimin sonuçlarının önceden tam olarak bilinmesi asla mümkün olmadığından, bu ilkenin tam olarak uygulanması her tür bilimsel ya da toplumsal deneyimin önünü kesecektir. Önlem alma ilkesi, ihtiyatı kurumsallaştırarak bir sınırlama doktrini dayatır. Güvenlik sağlar ama bunun karşılığı beklentilerin azaltılması, büyümenin sı­nırlanması ve deney ve değişimin engellenmesidir.

Önlem alma ilkesi genelde çevre yönetimi bağlamında tartışılsa da günümüzde sağlık, cinsellik, kişisel güvenlik ve üreme teknolo­jisi gibi başka alanlarda da hayata yön göstermektedir. İçinde bu­lunduğumuz dönemin özellikle çarpıcı olan yönü güvensiz oluşu değil, bu durumun oldukça muhafazakar bir biçimde yaşanmasıdır. Ancak risk konusunda yorum yapanların çoğu güvenlik takıntısı ve muhafazakarlık dürtüsü arasında bir bağlantı kuramamaktadır. As­lında önlem alma ilkesini destekleyenlerin ya da farklı güvenlik kampanyalarını savunanların çoğu kendilerini muhafazakar değil sistemi eleştiren kişiler olarak görmektedir. Bunun sonucu olarak politik yelpazenin tamamında, ihtiyatlı olma hali ve güvenlik doğal olarak ya da kendiliğinden olumlu değerler olarak ele alınmaktadır.

Güvenliğin yüceltilmesi aynı zamanda insanın potansiyeliyle il­gili son derece karamsar bir yaklaşımı yansıtmaktadır. Önlem alma ilkesinde ısrar edenler bunu insanlığın kendi yeniliklerinin sonuç­larını önceden göremediği iddiasıyla temellendirmektedir. Risk toplumu teorisyenlerinden çoğu insanlığın bilgisinin çözüm sağla­maktan çok sorun yarattığını savunmaktadır. Beck’e göre “tehlike­nin kaynağı artık cehalet değil bilgidir”. Bilginin tehlikeyle eşitlen­mesi insanoğlunun kendi davranışının sonuçlarını kontrol etme ye­teneğinin olmadığı anlamına gelmekte, Frankenstein modeli bilgi ve bilim iddialarının ardında yatan dehşeti ortaya koymaktadır. Bu bakış açısından bakıldığında, insan sorun çözücü olarak değil biz­zat sorunun kendisi haline gelir.

Risk saplantısının nihai sonucu insanın çaresiz bir varlık olarak görülmesi ve insanın ilerleme potansiyelinin küçümsenmesidir. So­nuçta ortaya çıkan insan oldukça garip bir varlıktır. İnsanın yaşadı­ğı başarısızlıklar, hatalı bir kararın sonucu ya da ders alınacak birer deneyim olarak görülmez, gündelik yaşamla baş edemeyen bir ya­ratığın doğal durumu olarak kabul edilir. İnsanın yaşamla baş edemeyeceği şeklindeki bu varsayım risk yelpazesini daha da genişle­tir. Önlem ilkesinin barındırdığı, kötümser insan anlayışı bireyi ça­resiz ya da hasta olarak resmeder.

Günümüzde, insanın başarısızlıklarını anlamlandırmak için, in­sanları etkilediği iddia edilen çeşitli tıbbi veya psikolojik bozukluk­lara ya da sendromlara başvuruluyor. Yeni risklerin icat edilmesiy­le, yeni bozuklukların “keşfi” arasında çok yakın bir ilişki var. “Risk altında” olduğu ilan edilen insanların yeni bir tıbbi ya da psi­kolojik rahatsızlığın pençesinde olduğu varsayılıyor.

Sözkonusu bozukluklar meselesi özellikle çocukları etkiledi. Özel yardıma ihtiyaç duyduğu ya da belirli bir bozukluktan muzdarip olduğu söylenen çocukların sayısı hızla artıyor. New York’taki devlet okullarında, yaklaşık olarak her sekiz öğrenciden biri “en­gelli” olarak nitelenmiştir. Hiperaktivite, dikkat eksikliğinden kay­naklanan hiperaktivite, travma sonrası stres bozukluğu veya okuma bozukluğu tanısı konan çocukların sayısı giderek artıyor. Zayıf not­ların kötü bir eğitim sisteminden değil de bir “akademik başarı bozukluğu”ndan kaynaklandığının açıklanması da an meselesi!

Yetişkinler de bu sürecin dışında kalamıyor. Bazı tahminlere gö­re, Amerikalıların yüzde 20’si tanı koyulabilen bir hastalıktan mağ­dur. Seçilen kritere bağlı olarak, obezite sorunu ya da “yemek ye­me bozukluğu” yaşayan Amerikalıların oranı yüzde 50’ye varıyor. İlişkilerinde sorun yaşayan kişilerin uyum bozukluğu çektiği belir­tiliyor. “Mükemmeliyetçilik ve inatçılık” davranışı gösterenlere ise “obsesif-kompulsif bozukluk” tanısı koyuluyor. Utangaç kişiler ise sosyal fobi mağduru.
Bunların dışında yeni bağımlılıklar da var. American Associati- on on Sexual Addiction Problems (Amerika Cinsel Bağımlılık So­runları Merkezi) tahminlerine göre, Amerikalıların yüzde 10 ila 15’i seks bağımlısı. Bazı yazarlara göre, “gıda bağımlılığı en az al­kol bağımlılığı kadar ciddi bir mesele” Yeni bağımlılıkların keşfe­dilmesi olgusu sadece ABD’yle sınırlı değil. İngiliz akademisyen­ler de kervana katılıp bugüne kadar bilinmeyen çeşitli bağımlılıkla­rın tehlikelerine dikkat çekmeye başladı. Bir akademisyen, Economic and Social Research Council (Ekonomik ve Sosyal Araştırma­lar Konseyi) tarafından sağlanan destekle alışveriş bağımlılığı ol­gusunu inceliyor; Plymouth Üniversitesi’nde görevli iki akademis­yen ise bilgisayar oyunu takıntısı olan çocukların “alkol ve sigara tiryakilerinin aldığı hazzı duyduğu”nu ve dolayısıyla bağımlılık be­lirtileri gösterdiğini belirtiyor.

Yeni bozuklukların, belirtilerin ve bağımlılıkların icadıyla birlikte, giderek artan sayıda toplumsal sorun tıbbileşiyor, yani insa­nın hiçbir etki edemeyeceği tıbbi sorunlara dönüştürülüyor. Bu eği­lim, insanoğlunun sayısız eksikleri olduğunu ve insan potansiyeli­nin zayıflığını vurguluyor. İnsanın yaşamla baş edemediğine inanı­lıyor. Çeşitli travma ve bozukluklar yaşayan insanların sayısının bu kadar yüksek çıkması, zavallı insanoğlunun gündelik yaşamın risk­lerine karşı sürekli gözetim altında tutulup korunması gerektiği inancını daha da pekiştiriyor.

Belirsizlikler içindeki toplumumuz, giderek en zayıf üyelerinin standartlarını benimsemeye başladı. Bu sürecin sonucunda da kur­ban ya da mağdur kültürü oluştu. Herkes risk altında olduğuna gö­re, herkes kurbandır. Günümüzde insanlar bu mağduriyetle baş ede­bilmek için profesyonel rehberlik hizmeti alıyor. Bu tedavinin tek sonucu ise kişinin yaşamındaki tehlikelerin “farkına varması” ve risk bilincinin iyice pekişmesi oluyor. Kendi hayatınızı kontrol et­me çabası olumsuzlanıyor. ABD’de kendi “bozukluk”unu aşmaya ve yaşamına devam etmeye kalkışan insanlara “mükemmeliyet kompleksi” tanısı koyuluyor.” Güvenli bir yaşam sürmek için har­canan çabalar ise son derece meşru görülüyor.

ÇARESİZ İNSANOĞLU

Sürekli risk uyarıları eşliğinde güvenliğin yüceltilmesi, insan düş­manı bir entelektüel ve ideolojik atmosfer yaratır. Toplum ve birey­ler, azimlerine ket vurmaya ve davranışlarına sınır getirmeye çağ­rılır. Bu sınırlama talebi, bilim, eğitim, yaşam standartları vb. fark­lı konulardaki tartışmalarda dile getiriliyor. Beklentilerin bu şekil­de azaltılmasını meşrulaştırmak için de, bilimin yıkıcı boyutu abar­tılıyor ya da insanlar hayatla baş edemeyen zavallı varlıklar olarak resmediliyor.
Güvenliğin kutsanması ve risk almanın lanetlenmesinin gele­cekte önemli sonuçları olabilir. Eğer yenilik ve deneyler engellenirse, toplum karşısına çıkan sorunlarla uğraşmaktan aciz olduğunu kabul etmiş olur. Bizi ve çocuklarımızı riskten koruma adına deney yapmanın sınırlandırılması aslında insanın potansiyelinin hor görüldüğü anlamına gelir.

Buradaki paradoks, güvenlik arayışının er ya da geç geri tepecek olması. Gerçekten de güvenlik arayışı diğer insan faaliyetlerin­den daha az riskli değil. Örneğin, Peru’nun başkenti Lima’daki su uzmanlarının klorun risk taşıdığı düşüncesiyle şehirdeki su kuyularını klorlamaktan vazgeçmesi üzerine Güney ve Orta Amerika’da baş gösteren kolera salgınında 6000 kişi öldü ve 700.000 kişi hastalandı. Tarih boyunca her zaman güvenliğin asıl kaynağı çeşitli yenilikler ve deneyler olmuştur. İnsan deney yaparak toplumsal ve doğal süreçlere dair kavrayışını artırdıkça yaşam daha güvenli bir hale gelmiştir. Güvenliği artırmak için onu daha fazla istemek yet­mez. Riskten kaçınmaya ve güvenliğini artırmaya çalışan kişi, so­nuçta yalnızca saplantılarının arttığına tanık olur. Oysa, toplumlara geçmiştekinden daha fazla güvenlik getiren şey, sosyal ve bilimsel yenilikler sayesinde insanın yaşamı üzerindeki kontrolünün artma­sıdır.

Günümüzde, risk alma korkusu kahramanı değil kurbanı alkış­layan bir toplum yarattı. Herkesten, adeta bir televizyon programın­daki bir yarışmacı gibi, en garip ve sıradışı insan olduğunu ve uz­man yardımını en fazla hak eden kişi olduğunu ispatlaması isteni­yor. Aktif olmanın değil pasif olmanın, cesaretin değil güvenliğin en önemli erdemler olduğu düşünülüyor. Sonuçta ortaya çıkan ça­resiz bireyi avutmak için kendisine, krizler ve felaketlerle dolu bu dünyada hayatta kalmakla bile büyük bir iş başardığı söyleniyor.

Korku Kültürü | Frank Furedi