Yemeği bitirmiştik. Karşımda banker, tüccar ve namlı bir istifçi olan dostum, dalgın dalgın sigarasını tüttürüyordu. Sohbet can çekişerek ilerlemiş artık bir ölü gibi aramızda yatıyordu. Ben de bu sohbeti diriltme çabasıyla aklımdan tesadüfen geçiveren ilk düşünceye sarıldım. Gülümseyerek yüzüne baktım:
“Sadede gelecek olursak, geçenlerde bana, eskiden sizin anarşist olduğunuzu söylediler.”
“Eskiden mi, hayır! Eskiden de anarşisttim, şimdi de anarşistim. Bu noktada değişmedim. Ben anarşistim.”
“Bakın hele! Siz bir anarşistsiniz, öyle mi? Hangi açıdan anarşistsiniz? Tabii eğer bu sözcüğe farklı bir anlam vermiyorsanız…”
“Bildik anlamdan farklı mı kullanıyorum? Kesinlikle değil. Bu sözcüğü en sıradan anlamıyla kullanıyorum.”
“Yani, şu işçi örgütlerinde görülen tipler gibi mi anarşistsiniz siz de bunu mu demek istiyorsunuz? Bombaları ve sendikalarıyla ortalıkta dolanan o tipler ile sizin aranızda gerçekte hiç fark yok mu?”
“Fark var elbette… Ama sizin sandığınız noktada değil. Siz belki de benim sosyal kuramlarımın onlarınkine benzemediğini sanıyorsunuz?”
“Aa, evet, anlıyorum! Siz kuramsal olarak anarşistsiniz; ama uygulamada…”
“Kuramda ne kadar anarşistsem uygulamada da o kadar anarşistim. Uygulamaya gelince fazlasıyla anarşistim; hem de sizin sözünü ettiğiniz tüm o tiplerden daha fazla. Üstelik tüm yaşamım da bunun kanıtı.”
“Anlamadım?”
“Tüm yaşamım bunun kanıtı elbette. Sizin bu sorunu bilinçli bir biçimde incelemediğiniz ortada. İşte bu yüzden, aptalca şeyler söylediğimi ya da sizinle alay ettiğimi düşünüyorsunuz.”
“Dostum, hiçbir şey anlamıyorum! Belki de… belki de kendi varoluşunuzu bozguncu, asosyal olarak değerlendiriyorsunuz. Anarşizme de verdiğiniz anlam bu…”
“Hayır, öyle olmadığını daha önce söyledim size – bu kelimeye herkesin verdiği anlamdan farklı bir anlam vermediğimi defalarca tekrarladım.”
“Tamam, tamam… Ama hâlâ anlamıyorum. Yani, dostum, sizin gerçekten anarşist olan kuramınız ile bunun yaşamınızda, bugünkü yaşamınızda uygulanışı arasında hiç fark olmadığını mı söylemek istiyorsunuz? Genel olarak anarşist denen bu insanların yaşamına tıpatıp benzer bir yaşam sürdürdüğünüze beni inandırmak mı istiyorsunuz?”
“Hayır; söz konusu olan bu değil! Demek istediğim, benim kuramım ile gündelik yaşamım arasında uyuşmayan tek bir nokta yoktur; tersine mutlak bir uyum vardır. Bombalara ve sendikalara düşkün o tiplerle aynı yaşamı sürdürmediğim kesin. Ama anarşizm ile kendi idealleri arasında çelişkiye düşenler onlardır, onların yaşamıdır. Benimki değil. Anarşizmin kuramı ile uygulaması bende –evet, banker olan bende; hatta büyük tüccar, vurguncu bile diyebilirsiniz bana– birleşiyor ve kusursuz ifadesine kavuşuyor. Siz beni bu aptallarla, bomba ve sendika sevdalılarıyla karşılaştırıp hangi noktada onlardan farklı olduğumu bana göstermek istiyorsunuz. Ben anarşistim elbette; ne var ki aramızdaki fark, onların yalnızca kuramda anarşist olmalarıdır; bense hem kuramda hem uygulamada anarşistim. Onlar anarşist ve aptal; ben, anarşist ve zekiyim. Başka bir deyişle dostum, gerçek anarşist benim. Bu insanlar, bombaları ve sendikalarıyla (ben de öyleydim elbette, ama ben son derece gerçek anarşizmim sayesinde bu durumdan kurtuldum) bu insanlar; anarşizmin döküntüleri, büyük liberal doktrinin iğdiş edilmiş dişileri.”
“Çok ileri gittiniz! Tamamıyla deli saçması. Peki siz yaşamınızı –demek istediğim banker ve tüccar olarak yaşamınızı– anarşist kuramlarla nasıl bağdaştırıyorsunuz? Anarşist kuramdan anladığınızın herhangi bir anarşistin anladığından hiç de farklı olmadığını ileri sürdüğünüze göre bunları nasıl bağdaştırıyorsunuz? Üstelik bu insanlardan farkınızın onlardan daha fazla anarşist olmanız olduğunu söylüyorsunuz, öyle değil mi?”
“Kesinlikle.”
“Hiçbir şey anlamıyorum.”
“Peki anlamak ister misiniz?”
“Hem de nasıl!”
Purosunu dudaklarından çekti. Zaten sönmüştü. Yavaşça tekrar yaktı, sönen kibriti elinde tutarak nazikçe kül tablasına bıraktı. Sonunda, başını kaldırıp söze başladı:
“Dinleyin. Lizbon’un işçi sınıfında, halktan insanlar arasında dünyaya geldim. Tahmin edebileceğiniz gibi hiçbir şey miras kalmadı bana: ne toplumsal konum, ne de beni eğitecek koşullar. Sahip olduğum tek şey berrak bir zekâ ve oldukça belirgin bir irade gücüydü. Ama bunlar doğal yetilerdi, mütevazı kökenlerim bunları elimden alamazdı.
İşçiydim, çalıştım, zor bir hayatım oldu; aslında, o ortamda doğmuş insanların çoğu neyse ben de oydum. Açlık çektim, demiyorum ama açlığın pek de uzağında değildim. Açlıkla tanışmış olsaydım bile bu, daha sonra olacakları, size anlatacaklarımı, ne o dönemki yaşamımı ne de bugünümü değiştirirdi.
Uzun sözün kısası, sıradan bir işçiydim; herkes gibi ben de çalıştım, çünkü çalışmak gerekiyordu ama mümkün olduğunca az çalıştım. Zekiydim. Fırsat buldukça okuyordum, tartışıyordum ve aptal biri olmadığımdan, derin bir tatminsizlik içindeydim. Kaderime ve bana dayattığı toplumsal koşullara karşı derinden isyan duyuyordum. Dediğim gibi kaderim aslında çok kötü olabilirdi; ama o dönemde Kader’in bana olası tüm adaletsizlikleri reva gördüğünü ve toplumsal uzlaşmaları yalnızca bu amaç için kullanmış olduğunu sanıyordum. Yirmi-yirmi bir yaşlarındaydım, işte o sırada anarşist oldum.”
Bir an sustu. Bana doğru biraz daha dönerek sözüne devam etti, hafifçe öne eğilmişti:
“Neredeyse hep bilinçli biriydim. İçimdeki isyanı hissettiğimden, bu isyanı anlama yönünde çaba harcadım. Bunun üzerine bilinçli ve inançlı bir anarşist oldum –bugün olduğum gibi– bilinçli ve inançlı anarşist.”
“Peki ya bugün inandığınız bu kurama, o dönemde de inanıyor muydunuz?”
“Kesinlikle. Tek bir anarşist kuram vardır, tek bir gerçek kuram. Bugünkü kuramım, anarşist olmaya başladığım o dönemki kuramımla aynıdır. Siz de anlayacaksınız… Ne diyordum, doğa beni oldukça berrak bir bilinçle donattığından, bilinçli bir anarşist olmuştum. Peki anarşist kimdir? İnsanları, doğdukları anda toplumsal bakımdan eşitsiz kılan adaletsizliğe isyan eden biri; basitçe ifade edersek özü budur. Şu an size belirttiğim şey, psikolojik adımlar, başka deyişle nasıl anarşist olunduğu; kuramsal yanını daha sonra göreceğiz. Şimdilik, benim durumumda bulunan zeki bir erkek çocuğunun isyanını iyi anlamaya çalışın, yeter. Etrafında neler görür, böyle biri? Falanca, milyonerin oğlu olarak doğmuştur, paranın uzak tutabileceği ya da yatıştırabileceği üzüntülere –bunlar da az değildir– karşı daha beşikten itibaren korunur; bir diğeri sefil koşullarda doğar ve bu da zaten fazlasıyla kalabalık olan ailesine beslenecek fazladan bir boğaz daha eklenmesi demektir. Filanca, kont ya da marki olarak doğar, dolayısıyla ne yaparsa yapsın, bu sıfatla herkesten saygı ve sevgi görür; bir diğeri, benim doğduğum yerde doğar ve en azından, insan gibi davranılmak hakkına sahip olmak için bile attığı her adıma dikkat etmek zorundadır. Kimileri eğitim görme, gezip dolaşma, kendini geliştirme olanağıyla doğarlar, dolayısıyla doğuştan zeki olanlardan daha zeki olma olanağına kavuşurlar. Her alanda bu böyledir…
Sonuç olarak Doğa’nın adaletsizliklerini bir yana bırakabiliriz, çünkü bunlardan kaçamayız. Ama toplumdan ve toplumsal uzlaşmalardan kaynaklanan adaletsizliklerden kaçınmaya niçin çalışmayalım? Bir insanın, yetenek, güç, enerji gibi Doğa’dan aldığı yetilerle benden üstün olmasını kabul ederim (zaten mecburum kabul etmeye!) ama annesinin karnından çıktığında sahip olmadığı, ama mutlu bir rastlantı sonucu burnunu dışarı çıkarır çıkarmaz gökten zembille inen zenginlik, toplumsal konum, rahat yaşam gibi sonradan edinilen niteliklerle benden üstün olmasını kabullenemem. Benim o dönemki anarşizmim bu isyandan doğdu. Tekrar ediyorum, en ufak değişim olmadan, bugün hâlâ aynı anarşizmi savunuyorum.”
Yeniden sustu, sözüne en iyi nasıl devam edebileceğini düşünüyor gibiydi. Purosundan bir nefes çekti ve dumanı yavaşça benden aksi yöne doğru üfledi. Tekrar bana döndü ve sözüne tam devam ediyordu ki, lafını kestim:
“Basit bir soru ama, merakıma engel olamıyorum… Neden anarşist oldunuz? Sosyalizmi ya da sizin isyanınızla uyuşan ve bu denli uzak olmayan herhangi bir ilerici hareketi seçebilirdiniz… Söylediklerinizden (ve bunun da iyi bir tanım olduğu kanısındayım) anarşizmden, bütün uzlaşmalara, bütün toplumsal çözümlere isyanı, aynı zamanda da bunların tümünü ortadan kaldırma arzu ve iradesini anladığınız sonucunu çıkarıyorum.”
“Çok haklısınız.”
“Peki, o halde bu aşırı çözümü niçin seçtiniz de diğer yollardan birini, diyelim… ara bir yolu seçmediniz?”
“Anlatayım. Bunun üzerinde çok düşündüm. Okuduğum broşürlerde tüm bu kuramlar vardı elbette. Anarşist kuramı –gayet iyi ifade ettiğiniz gibi, bu uç kuramı– savunmamın nedenlerini size, iki kelimeyle açıklayacağım.”
Bir an bakışları boşluğa takıldı. Sonra bana doğru döndü.
“En büyük kötülük, daha doğrusu tek kötülük, doğal gerçekliklere gelip yapışan toplumsal uzlaşma ve kurgulardır – evet, tüm kurguları kast ediyorum; aileden paraya, dinden devlete kadar hepsini… İnsan, ya erkek doğar ya da kadın. Demek istediğim, insan yetişkin olduğunda erkek ya da kadın olmak üzere doğar; doğal olarak, bir eş olmak için, zengin ya da yoksul olmak için doğmaz, hele Katolik ya da Protestan olmak, İngiliz ya da Portekizli olmak için hiç doğmaz. Toplumsal kurgular sayesinde şu ya da bu olunur. Peki ya bu toplumsal kurgular neden kötüdür? Çünkü bunlar kurgudur, çünkü doğal değillerdir. Para devletten daha iyi değildir, aile dinlerden daha iyi değildir. Bunların yerine başka kurgular olsaydı, bunlar da o kadar kötü olurdu, çünkü bunlar da yine kurgu olurdu, çünkü bunlar da sırası geldiğinde doğal gerçeklerin üzerine gelip yapışır ve onları boğarlardı. Dolayısıyla, istisnasız tüm kurguların ortadan kaldırılmasını hedefleyen saf anarşist sistemden başka her sistem, tüm diğer sistemler birer kurgudur. Tüm enerjimizi, tüm çabamızı, tüm zekâmızı, bir toplumsal kurgunun yerine bir diğerini yerleştirmeye ya da yerleştirme çabasına adamak bir saçmalıktır, hatta bir suçtur, çünkü bu, toplumu olduğu gibi bırakmayı açıktan açığa hedefleyerek toplumsal bir kargaşa yaratmaktır. Madem insandaki doğalı ezen ve bastıran toplumsal kurguları adaletsiz buluyoruz, o halde niçin enerjimizi, bu kurguların yerine başkalarını koymakta kullanıyoruz? Aynı enerjiyi bu kurguların tümünü yok etmekte kullanabiliriz.”
“İnandırıcı gözüküyor. Ama varsayalım ki olmadı; varsayalım ki tüm bunların çok hoş olduğu ama anarşist sistemin hayata geçirilemeyeceği itirazı yapıldı bize. Sorunun biraz da bu yanını inceleyelim.”
“Anarşist sistem niçin hayata geçirilemesin? Biz ilericiler, yalnızca var olan sistemin adaletsiz olduğu ilkesinden değil, dahası, adalet var olduğuna göre daha adil bir başka sistemi, var olan sistemin yerine koymanın avantajlı olacağı ilkesinden de yola çıkıyoruz. Eğer farklı düşünürsek ilerici değil burjuva oluruz. İyi de bu adalet kavramı bize nereden gelmekte? Toplumsal kurgu ve sözleşmelerden oluşan bu yalanların tersine doğal ve sahici olandan. Doğal olan ise yarı yarıya, dörtte bir ya da sekizde bir değil tamamen doğaldır. Dolayısıyla, şu iki şeyden biri doğrudur: Ya doğal olanı toplumsal düzlemde gerçekleştirebiliriz ya da gerçekleştiremeyiz; başka deyişle toplum ya doğal olabilir ya da özü bakımından kurgudur ve hiçbir durumda doğal olamaz.
Eğer toplum doğal olabilirse bu durumda anarşist toplum, yani özgür toplum kusursuz bir biçimde var olabilir; hatta bir yerlerde var olması da gerekir, çünkü tamamen doğal olan tek toplum budur. Ama eğer tersine, toplum doğal halinde var olamıyorsa ve eğer herhangi bir nedenle mutlak anlamda kurgulara dayanmak zorundaysa, bu durumda kötünün iyisini seçelim: Bu kaçınılmaz kurgular çerçevesinde toplumu mümkün olduğunca doğal kılalım, böylelikle mümkün olduğunca adil de kılmış oluruz.
Peki ya en doğal kurgu hangisidir? Hiçbiri doğal değildir, çünkü kurgudur. Mevcut durumda en doğalı, hangisi en doğal görülüyor, hissediliyor ise odur. Peki bu hangisidir? Eh, zaten alışkın olduğumuz kurgudur bu. (Anlıyor musunuz: Doğal olan şey, içgüdüden kaynaklanandır; içgüdü yoksa içgüdüye en fazla benzeyen şey alışkanlıktır. Sigara içmenin doğal hiçbir yanı yoktur, içgüdüsel bir ihtiyaç değildir ama eğer alışkanlık edinilirse sigara içmek, gerçekten içgüdüsel bir ihtiyaç olarak hissedilen doğal bir edim olur.) Pekâlâ. En alışkın olduğumuz toplumsal kurgu hangisidir? Şimdiki sistemdir elbette, burjuva sistemi. Sonuç olarak doğru bir mantıkla, ya doğal toplumu olanaklı görürüz ve anarşizm yandaşıyızdır ya da olanaksız görürüz; işte o zaman da burjuva sisteminin yandaşı oluruz. Ara çözüm yoktur. Anlaştık mı?”
“Kesinlikle; tüm bunlar son derece inandırıcı.”
“Henüz yeterince değil. Bir başka itirazı da ortadan kaldırmak gerekiyor. Anarşist sistemin gerçekleşebilir olduğunu kabul edebiliriz, ama aniden gerçekleşebileceğinden kuşku duyabiliriz; başka deyişle, burjuva toplumundan özgür topluma bir ya da birçok ara rejim yaşamadan geçilebileceğinden kuşku duyabiliriz. Böyle bir itiraz, anarşist toplumun iyi ve gerçekleştirilebilir kabul edilmesinden; ama bir şeylerin bize, burjuva toplumu ile yeni toplum arasında önce bir geçiş evresi yaşanması gerektiğini söylemesinden kaynaklanır.
Bu itiraza yakından bakalım. Nedir bu ara evre? Bizim hedefimiz anarşist toplumdur, özgür toplumdur; sonuç olarak bu evre insanlığı özgür bir topluma hazırlayan ara evreden başka bir şey olamaz. Böyle bir hazırlık maddi olabileceği gibi yalnızca zihinsel de olabilir. Özgür toplum hedefiyle, insanlığı yavaş yavaş şekillendiren maddi ya da toplumsal bir dizi eylemde ifade bulabilir; ya da bu hazırlık basit bir propaganda eylemi olabilir, adım adım güç ve etki kazanır, insanları bu yeni toplumu arzulamaya ya da kabul etmeye zihinsel olarak hazırlar.
Birinci durumu inceleyelim: özgür topluma aşamalı ve somut uyum. Bu olanaksızdır; üstelik de saçmadır. Ancak önceden var olan bir şeye somut uyum söz konusu olabilir. Yirmi üçüncü yüzyılın toplumsal ortamına, nasıl olacağı bilinse bile kimse somut olarak uyum sağlayamaz; somut olarak uyum sağlanamamasının haklı gerekçesi yirmi üçüncü yüzyılın ve toplumsal ortamının somut olarak henüz var olmamasıdır. Dolayısıyla bundan çıkarmamız gereken sonuç, burjuva toplumundan özgür topluma geçmek için uyumun, evrimin ya da geçişin olası tek biçiminin tamamen zihinsel olduğudur; bu, ruhların özgür toplum düşüncesine adım adım uyumudur. Ama yine de somut uyum hâlâ bir varsayım olarak vardır…”
“Varsayımlarınızla başımı döndürüyorsunuz!”
“Dostum, açık fikirli bir insan, olası tüm itirazları incelemelidir ve kendi varsayımından tamamen emin olmadan önce hepsini tek tek çürütebilmelidir. Aslında sizin sorularınızın yalnızca birine cevap vermekteyim…”
“Pekâlâ.”
“Evet, somut uyum konusunda üzerinde düşünülmesi gereken bir varsayım var hâlâ: devrimci diktatörlük varsayımı.”
“Devrimci diktatörlük mü? Nasıl yani?”
“Size açıkladığım gibi, somut olarak henüz var olmayan bir şeye somut uyum söz konusu olamaz. Ama eğer ani bir olayın ardından, toplumsal devrim günün birinde gerçekleşirse, o zaman özgür toplum ortada yokken (çünkü insanlık buna önceden hazırlanmış olamaz) onun yerini, özgür toplumu kurmak isteyenlerin diktatörlüğünün alacağı görülecektir. Ama bu durumda, taslak ya da embriyon halinde bile olsa özgür toplumun habercisi olan somut bir şey, insanlığın uyum sağlayabileceği bir şey önceden var olmuş, demektir. ‘Proletarya Diktatörlüğü’nü savunan salakların, eğer düşünebilme ya da akıl yürütme yetisine sahip olsalardı kendi görüşlerini savunmak için kullanacakları argümandır bu. Ama bu argüman, elbette onlara değil bana aittir. Olası itiraz olarak kendime karşı kullanıyorum. Ve size göstereceğim gibi… yanlıştır.
Devrimci bir rejim, var olduğu andan itibaren hangi amacı hedeflerse hedeflesin ya da hangi düşünceden esinlenirse esinlensin, somut olarak, tek ve aynı şeydir: devrimci bir rejim. Oysa, devrimci bir rejim, savaşçı bir diktatörlüğün ya da daha açık deyişle askerî ve zorba bir rejimin dengidir, çünkü toplumun bir bölümü tarafından tüm topluma dayatılmıştır. İktidarı devrimle ele geçiren kesimden söz ediyorum… Sonuç? Evet, bu rejime uyum sağlayanlar –ki bu, somut ve dolaysız biçimde, askerî ve zorba bir rejimden başka bir şey değildir; aynı zamanda askerî ve zorba bir rejime de uyum sağlarlar. Başka deyişle devrimcilere esin kaynağı olan düşünce, amaçladıkları hedef, toplumsal gerçeklikten bütünüyle silinmiştir, bunun yerini tamamen savaşçı bir olgu almıştır. Sonuç olarak, askerî bir diktatörlükten elde edilen –ve bu diktatörlük ne kadar uzun sürerse sonuç da o kadar açık olacaktır–, diktatörlük tarzında savaşçı bir toplumdur, yani askerî bir despotizmdir. Bu hep böyle olmuştur, başka türlü de olamaz. Tarih bilgim çok güçlü değil, ama bildiklerim söylediklerimi doğruluyor; tersi de mümkün değil. Roma’daki politik kargaşanın sonucu ne oldu? Roma İmparatorluğu ve askerî despotizmi. Fransız Devrimi’nden çıkan sonuç ne? Napoléon ve askerî despotizmi. Rus Devrimi’nden ne çıkacak göreceksiniz… Özgür toplumun doğumunu onyıllarca geciktirecek bir şey… Zaten, okuma yazması olmayan ve mistik bir halktan ne beklenir ki?
Neyse, konudan sapıyoruz… Söylediklerimi takip edebildiniz mi?”
“Kesinlikle.”
“O halde, şu sonuca vardığımı anlayacaksınız. Hedef: anarşist toplum, özgür toplum. Araç: Burjuva toplumundan özgür topluma geçiş evresi olmadan geçmek. Bu geçiş, tüm zihinleri şekillendirmeyi ve tüm direnişleri zayıflatmayı beceren, yoğun, kapsayıcı ve eksiksiz bir propagandayla hazırlanır ve mümkün olur. Doğal olarak ‘propaganda’ derken söylemek istediğim, yalnızca yazılı ya da sözlü söylev değildir; gerçek anlamda her şeyi kast ediyorum: Doğrudan ya da dolaylı eylemle, zihinleri özgür topluma hazırlayabilecek ve bu toplumun gelişi karşısındaki direnişi zayıflatabilecek olan her şeyi kast ediyorum. Böylece deyim yerindeyse hiç engelle karşılaşmayan toplumsal devrim hızla ve kolaylıkla gerçekleşmiş olur ve devrimci bir diktatörlük kurmaya hiç gerek kalmaz, çünkü karşı duran bir şey olmayacaktır. Ama eğer bu süreç doğrulanmazsa, anarşizm gerçekleştirilemez demektir; dolayısıyla bu durumda, savunulabilir ve adil olan tek toplum, size kanıtladığım gibi burjuva toplumudur.
İşte bu nedenle ve bu şekilde anarşist oldum; işte bu nedenle ve bu şekilde hepsi de yanlış ve doğallık karşıtı olan tüm diğer toplumsal doktrinleri reddettim.
İşte böyle. Şimdi, hikâyeme geri dönelim.”
Bir kibriti hafifçe sürttü ve purosunu sakin sakin yaktı. Bir süre düşüncelerine yoğunlaştı ve sözüne devam etti:
“Başka gençler de benim düşüncelerimi paylaşıyorlardı. Birkaç istisna hariç, çoğu işçiydi. Ama hepimiz çok yoksulduk ve hafızam beni yanıltmıyorsa hiçbirimiz de pek aptal değildik. Öğrenmeye büyük bir açlık duyuyorduk, kendimizi eğitme açlığı içindeydik. Ayrıca fikirlerimizi yaymak için propaganda yapmak da istiyorduk. Kendimiz ve tüm insanlık için yeni bir toplum istiyorduk; insanlara yapay eşitsizlikler, aşağılanmalar, Doğa’nın asla dayatmadığı acı ve baskılar dayatan tüm bu önyargılardan kurtulmuş bir toplum istiyorduk. Okuduklarım bu düşüncelerimi doğruluyordu. O dönemde yayınlanan ucuz liberter eserlerin –bayağı da çok vardı– neredeyse hepsini okumuştum. Konferanslara, dönemin militanlarının toplantılarına katıldım. Okuduğum kitaplar, dinlediğim söylevler, düşüncelerimin haklılığına ve doğruluğuna inancımı pekiştiriyordu. O dönem ne düşünüyorsam –tekrar ediyorum, dostum– bugün de hâlâ aynı şeyi düşünüyorum; tek farklılık, geçmişte yalnızca düşünüyordum, bugün ise hem düşünüyor hem de uygulamaya geçiriyorum.”
“Pekâlâ. Buraya dek, tamam. Bu şekilde anarşist olduğunuzu gayet iyi anlıyorum, gerçekten anarşist olmuş olduğunuzu da görüyorum. Daha fazla kanıta ihtiyacım yok. Buna karşılık, anlayamadığım şey, tüm bunlardan bir bankerin nasıl doğabildiği… yani, hiç çelişkiye düşmeden… Aslında, az çok hayal edebiliyorum…”
“Hiçbir şey hayal edemiyorsunuz. Ne diyeceğinizi biliyorum. Benim savlarıma dayanarak anarşizmin gerçekleştirilemezliğine inandığımı ve sonuç olarak, adil ve savunulabilir tek toplumun burjuva toplumu olduğu sonucunu çıkardığımı düşünüyorsunuz. Öyle değil mi?”
“Evet, aşağı yukarı…”
“Kesinlikle değil. Bakın, anarşist olduğumu, yalnızca geçmişte değil, şimdi de öyle olduğumu size baştan beri tekrarlıyorum. Sizin hayal ettiğiniz gerekçeyle banker ve tüccar olmuş olsaydım, anarşist değil bir burjuva olurdum.”
“Doğru. İyi ama nasıl? Haydi, anlatın bana.”
“Size dediğim gibi, aydınlık fikirli biriydim (hâlâ da öyleyim), aynı zamanda da bir eylemciydim. Bunlar doğal özelliklerimdi. Beşiğime (her şeye rağmen bir beşiğim olmuştu) konmuş değildi bunlar, ben getirdim onları. Pekâlâ. Bir anarşist olarak, söylevleri dinleyip sonra da bunları arkadaşlarıyla tartışmaktan başka bir işe yaramayan pasif bir anarşist olmayı dayanılmaz buluyordum. Hayır, bir şeyler yapmalıydım. Çalışmak gerekiyordu, ezilenlerin, bu toplumsal sözleşme kurbanlarının davası için savaşmak gerekiyordu! Kendimi, olanaklarım elverdiğince davaya adamaya karar verdim. Bunun üzerine, liberter davaya nasıl yararlı olabilirim diye düşündüm ve bir eylem planı hazırladım.
Anarşist ne ister? Özgürlük. Kendisi ve başkaları için, tüm insanlık için özgürlük. Toplumsal kurguların ya da kısıtlamaların etkisinden kurtulmuş olmak ister; özgür olmak ister, tıpkı dünyaya geldiğinde olduğu gibi, tamamen adil koşullarda olması gerektiği gibi; üstelik bu özgürlüğü hem kendisi hem de diğer herkes için ister. Doğa karşısında bütün insanlar elbette eşit olamaz; büyükler ve küçükler, güçlüler ve zayıflar, zekiler ve daha az zekiler vardır… Ötekiler de, herkes kendi arasında eşit olabilir; bunu engelleyen şey, toplumsal kurgulardır, dolayısıyla bu kurguları yok etmek gerekir.
Bu kurguları yok etmeli… Ama bir şey bana çarpıcı geldi: Bu kurguları yok etmek gerekiyordu, ama özgürlük yararına yapılmalıydı bu ve özgür toplumun yaratılması hedefi asla gözden kaçırılmamalıydı. Gerçekten de toplumsal kurguları yok etmek özgürlük yaratmaya hizmet edebileceği gibi yeni toplumsal kurgular inşa etmenin yolunu da açabilir ve bunlar da kurgu olduğundan en azından öncekiler kadar zararlı olabilirler. İşte bu noktada temkinli olmak gerekir. Öyle bir eylem biçimi bulmak gerekir ki, ister şiddete başvurulsun ister şiddetsiz olsun (çünkü adaletsizliğe karşı her yol meşrudur), toplumsal kurguları yok etmeye katkıda bulunurken gelecekteki özgürlüğün yaratılmasını engellemesin; hatta eğer mümkünse gelecekteki bu özgürlüğün bir taslağını derhal yaratsın.
Engellenmemesi gereken bu özgürlük, elbette gelecekteki özgürlüktür ve şu an için, toplumsal kurguların ezdiği kişilerin özgürlüğüdür. Güçlülerin, konum sahibi kişilerin, özellikle toplumsal kurguları temsil ederek bundan yarar sağlayanların ‘özgürlüğü’nü dert edecek değildik. Onlarınki özgürlük değil, yalnızca zorbalık uygulama özgürlüğüdür, yani özgürlüğün tersidir. Bu özgürlük tam da bizim dinamitlemeye ve savaşmaya çalışmamız gereken özgürlüktür. Bence bu gayet açık…”
“Su kadar berrak. Devam edin.”
“İkinci nokta: Anarşist, özgürlüğü kimin için ister? Tüm insanlık için. Tüm insanlık için özgürlük nasıl elde edilir? Toplumsal kurguları tamamen yok ederek. Peki nasıl? Sizin sorularınızdan birine cevaben, diğer ilerici sistemleri inceler, nasıl ve niçin anarşist olduğumu açıklarken genel bir bakış sunmuştum size. Çözümümü hatırlıyor musunuz?”
“Kesinlikle.”
“… Toplumu burjuva düzeninden kurtarıp özgür toplum düzenine bir çırpıda geçiren, ani, sert, ezici bir toplumsal devrim. Yoğun ve sürekli bir çalışmayla hazırlanmış toplumsal bir devrim, doğrudan ve dolaylı eylem, özgür toplumun doğuşuna tüm zihniyetleri hazırlamak ve burjuvazinin tüm direnişlerini yere sermek için süreğen bir çaba. Anarşizm çerçevesinden bakıldığında bu sonuca kaçınılmaz olarak götüren gerekçeleri size anlatmama gerek yok, çünkü beni gayet iyi anladınız.”
“Kesinlikle anladım.”
“Bu devrim tercihen dünya çapında olmalıdır, tüm ülkelerde ya da hiç olmazsa belli başlılarında eşzamanlı olarak patlamalı ve hızla gezegenin tüm noktalarını ele geçirmelidir, yani her devlette tam ve sersemletici bir patlamaya yol açmalıdır.
Çok iyi. Ama ben, ben ne yapabilirdim? Tek başıma ben dünya devrimi yapamazdım! Yaşadığım ülkede bile bunu gerçekleştiremezdim. Elimden gelen tek şey, bu devrimi hazırlamak için tüm gücümle çalışmaktı. Bunun nasıl olduğunu siz zaten biliyorsunuz: olası tüm araçlarla toplumsal kurgulara karşı savaşmak, ama özgür topluma yönelik bu savaşım ya da bu propaganda sırasında, ne gelecekteki özgürlüğe ne de ezilenlerin şu anki birazcık özgürlüğüne köstek olmadan ve mümkünse, gelecekteki özgürlüğün birazını daha şimdiden yaratmak.”
Purosunun dumanını savurdu, kısa bir an sustu, sonra tekrar devam etti:
“İşte tam bu noktada dostum, tüm bilincimi işin içine soktum. Gelecek için çalışmak, dedim kendi kendime, iyi bir şey; başkalarının özgürlüğü için çalışmak adil. Ama… peki ya ben? Benim de bir önemim yok mu? Eğer bir Hıristiyan olsaydım, komşumun mutluluğu için sevinçle çalışırdım, çünkü karşılığını gökyüzünden görürdüm; ama eğer Hıristiyan olsaydım anarşist olmazdım, çünkü bu pek meşhur toplumsal eşitsizliklerin o zaman bizim kısacık ömrümüzde hiç önemi olmazdı. Bunlar yalnızca birer sınav olurdu ve ödülü de sonsuz yaşamda bulunurdu. Ama ben Hıristiyan değildim, o gün olmadığım gibi bugün de değilim. Bunun üzerine kendi kendime sordum: Tüm bu olup bitenler içerisinde, ben kendimi kimin için feda edeceğim? Daha da kötüsü, niçin feda edeceğim?
Kuşku duyduğum anlar oldu; ne saklayayım! Ben materyalistim, diye kendi kendime tekrarlıyordum. Tek bir yaşamım var, o da bu. Tüm bu propaganda ve toplumsal eşitsizlik hikâyelerinden bana ne! Güzel vakit geçirebilir ve tüm bu karmakarışık şeyleri kafaya takmadan yaşamdan zevk alabilirdim. Elinde tek bir yaşam olan, sonsuz yaşama inanmayan, Doğa’nın yasasından başka yasa kabul etmeyen ve doğal olmadığı için devlete karşı duran, doğal olmadığı için evliliğe karşı duran, doğal olmadığı için paraya karşı duran, kısacası, doğal olmadıkları için tüm bu kurgulara karşı duran bir insan; özgecilik ve kendini başkaları için feda etmek de doğal değilken niçin kalkıp da özgecilik ve başkaları ya da insanlık için kendini feda etme zihniyetini savunsun ki? Evet; evlenmek için, Portekizli olmak için, zengin ya da yoksul olmak için doğulmadığını bana kanıtlayan bu aynı mantık, dayanışma içinde olmak için de doğulmadığını, kişinin yalnızca kendi olmak için doğduğunu kanıtlamaktadır. Dolayısıyla, özgeci ve dayanışmacı varlığın tersi, yani sadece bencil biridir insan.
Bu sorunla uzun süre kendi kendime boğuştum. Şöyle diyordum: Hepimizin insan soyundan geldiğini ve tüm insanlara karşı dayanışma göstermemiz gerektiğini unutma! Evet, ama ‘görev’ düşüncesi doğal mı? Bu ‘görev’ düşüncesi bize nereden geliyor? Bu görev düşüncesi benim varlığımı, huzurumu koruma içgüdümü ve bir o kadar doğal çok sayıda başka içgüdümü feda etmeye beni zorluyorsa, bu düşünce, herhangi bir toplumsal kurgudan ve bu kurgunun sonuçlarından ne ölçüde farklıdır?
Tüm bu görev ve dayanışma hikâyeleri, ancak bencilce bir karşılık sağlıyorsa doğal kabul edilebilir: Tüm bunlar doğal bencilliğimizi ilkesel olarak yalanlarken sunduğu karşılıkla bu yalanlamaya da son veriyordu. Bir zevki feda etmekte, onu kayıtsız şartsız feda etmekte hiçbir doğal yan yoktur. Bir zevki bir başkası için feda etmek; işte Doğa’ya en uygun olan budur. Aynı anda sahip olunamayacak iki doğal şeyden birini seçmek tamamen akla uygundur. Ama benim, özgür toplum davası ve insanlığın gelecekteki mutluluğu için yaptığım fedakârlığın, ister bencilce olsun ister doğal, nasıl bir karşılık bulacağına bakalım biraz da. Bu karşılık, bir görevi tamamlamanın, haklı bir dava uğruna gösterilen kararlı çabanın bilincidir yalnızca. Ama elbette bencilce bir karşılık, doğal bir zevk, kendiliğinden bir zevk de değildir; yalnızca bir zevktir (yine de bir zevktir), bir kurgudan doğmuştur, örneğin insanın, kendisinin son derece zengin olduğunu görme zevki ya da imrenilecek bir konumun doğuştan itibaren keyfini çıkarmak gibidir.
İtiraf etmeliyim ki dostum, kuşkuya düştüğüm anlar oldu… Kendimi düşüncelerime sadakatsizlik etmekle, ihanetle suçluyordum… Ama bu vesveselerden çabucak kurtuldum. Bu adalet düşüncesi gerçekten benim içimde, diyordum kendi kendime. Bu adalet düşüncesi doğaldı; kişisel yazgım için kaygılanmaktansa daha yüce bir görevi yerine getirmem gerektiğini hissediyordum. Bunun üzerine daha da ileri gittim.”
“Bu karar bana çok bilinçli bir zihnin kanıtı gibi gelmiyor. Sorunu çözmediniz. İleri gittiniz, tamam, ama tamamen duygusal bir itkiyle.”
“Hiç kuşkusuz. Ama şu an size anlattığım şey, nasıl anarşist olduğum, nasıl anarşist kaldığım ve bugün hâlâ nasıl anarşist olduğum… Karşılaştığım güçlükleri, çelişkileri ve bunları nasıl aştığımı gerçeğe tamamen sadık kalarak anlatıyorum size. O dönemde, mantıksal güçlüğü akılla değil, duyguyla çözdüğüm doğrudur. Ama sonradan göreceksiniz ki, anarşist doktrini tamamen kavradığımda, o zamana dek mantıksal bir cevap bulamadığım bu güçlük tam anlamıyla ve çürütülemez bir şekilde çözüm bulmuş oldu.”
“İşte bu ilginç!”
“Kesinlikle… Ama izin verirseniz hikâyeme geri döneyim. Bu soruna gelip dayanmıştım ve iyi kötü, size dediğim gibi çözümlemiştim. Ama aynı anda ve aynı akıl yürütmeyi sürdürürken, beni ciddi biçimde sarsan bir başka güçlükle karşılaştım…
Kesinlikle hiçbir kişisel ödül almadan, yani doğal hiçbir ödül olmadan kendimi feda etmeye hazır olduğumu varsayalım. Ama gelecekteki toplumun da benim umduğum sonuca asla varmayacağını, özgür toplumun asla gerçekleşmeyeceğini varsayalım. Bu durumda, kendimi ne için feda edecektim ki? Kişisel bir ödül almadan, çabalarımın bedeli olarak hiçbir şey kazanmadan, bir düşünce için kendimi feda etmek bir yana; hiç olmazsa, uğruna çabaladığım eserin gerçekleştiğini görme garantisi olsaydı, çabalarım sayesinde düşünce az da olsa ilerleseydi! Bu sorunu da önceki gibi duygusal biçimde çözdüğümü hemen belirteyim size. Ama sizi tekrar uyarayım; tıpkı öteki gibi bunu da kendi anarşizmimi tam olarak kavrayabildiğim an, mantık yoluyla da çözümledim. Göreceksiniz… Size sözünü ettiğim dönemde, ‘Ben geleceğe karşı görevimi yapıyorum; gelecek de bana karşı görevini yerine getirsin…’ biçiminde içi boş bir-iki cümleyle işin içinden çıktım.
Bu çözümden, daha doğrusu bu çeşit çözümlerden arkadaşlarımı haberdar ettim. Onlar da benim gibi düşünüyordu; öne çıkmayı ve özgür bir toplum için ellerinden geleni yapmayı onlar da kabul ettiler. Her şeye rağmen bazıları (en açıkgözleri) benim açıklamalarımdan biraz rahatsız oldular. Bana karşı çıkmamışlardı, ama olayları bu netlikte, gerçeğin içerdiği tüm güçlüklerle asla görmemişlerdi. Sonuçta herkes hemfikir olmuştu. Büyük toplumsal devrim için, özgür toplum için çalışacaktık, gelecek bizi haklı ya da haksız çıkaracaktı. Derhal kararlı kişilerden oluşan bir grup kurduk, yoğun bir propaganda kampanyası başlattık – sonuçta bu yoğunluk elbette kendi olanaklarımız ölçüsündeydi. Böylece, güçlüklere, entrikalara, hatta kimi zaman kıyımlara rağmen epey bir süre anarşist ideal için çalışmış olduk.”
Burada Banker uzunca bir süre sustu. Sönmüş olan purosunu bile yakmadı. Sonra aniden hafifçe gülümsedi ve hikâyesinin doruk noktasına erişmiş gibi gözlerini ısrarla bana dikti, sesi aydınlandı ve daha emin bir ses tonuyla konuşmasına devam etti:
“O dönemde yeni bir şey oldu. ‘O dönem’ lafın gelişi! Aslında, kampanyayla geçen birkaç ayın sonunda yeni bir sorunla karşılaştım; yemin ederim hepsinin en ciddisi, en korkunç olan sorun buydu!
Hatırlıyorsunuz değil mi, mantıksal bir akıl yürütmeyle, anarşistlerin ideal eylem biçimini tanımlamıştım: Toplumsal kurguları yok etmeyi sağlayan ama yok ederken de gelecekteki özgürlüğün doğuşuna köstek olmayan ve sonuç olarak, bu toplumsal kurgular tarafından zaten ezilen bireylere bırakılan birazcık özgürlüğe zarar vermeyen süreç ya da süreçler; hatta mümkünse, gelecekteki özgürlüğü az da olsa yaratan bir süreç…
Gayet iyi. Bu ölçütü bir kez tanımladım, bir daha da unutmadım. Oysa, size sözünü ettiğim bu propaganda kampanyası sırasında, bu grubun içerisinde –zaten pek azdık; olsa olsa kırk kişi kadar!– yine de zorbalığın baş gösterdiğini keşfettim.”
“Zorbalık mı? Nasıl olur, zorbalık ha?”
“Dinleyin, anlayacaksınız. İçimizden biri diğerlerine emretmeye ve her istediğini yapmaya başladı. Ötekileri kendi istediği gibi olmaya zorluyor ve bunu dayatıyordu. Çevirdiği dalaverelerle tüm isteklerini yerine getirmelerini sağlıyordu. Önemli şeyler değildi söz konusu olan – zaten önemli bir şey yoktu. Ama sorun şuydu: Bu durum her gün tekrarlanıyordu, hem de yalnızca bizim propaganda eylemimizle ilgili değil, bununla ilintisi olmayan olayları, hatta gündelik yaşamdaki ufak tefek şeyleri bile kapsıyordu. Kimileri hissettirmeden şef olmayı istiyor, diğerleri ise emir altına girmeye yöneliyordu. Bazıları kendilerini zorla dayatırken, diğerleri bilgece manevralara başvuruyordu. Bu durum, en basit olaylarda bile kendini gösteriyordu. Bir örnek vereyim. Gruptaki iki oğlan sokakta birlikte yürüyordu; sokağın bitimine geldiklerinde birinin sağa, ötekinin sola dönmesi gerekiyordu. Ama sola sapan, ötekine, ‘Benimle gel!’ diyordu. Öteki de cevap veriyordu: ‘Hayır, gelemem (doğruydu bu), ben buradan gitmeliyim’, şu ya da bu nedenle… Ama sonunda, kendi iradesine ve çıkarına rağmen sola sapıyordu. İkna, ısrar ya da her türden başka baskı araçları – her şey geçerliydi. Ama asla mantıksal sav yoktu. Bu egemenlikte ve bağımlılıkta daima kendiliğinden bir şey, neredeyse içgüdüsel bir şey bulunuyordu. En sıradan durumlarda da, en önemli durumlarda da bu böyle oluyordu. Anlıyor musunuz?”
“Anlıyorum. Peki bunda tuhaf olan nedir? Bundan daha doğal bir şey olamaz.”
“Belki. Bunu ileride göreceğiz. Ne var ki, şuna dikkat edin: Anarşist öğretiye tamamen aykırı bir durum bu. Çünkü, anlıyorsunuz değil mi, küçücük bir grubun içinde olup bitiyordu bu; önemsiz, etkisiz bir grup, ciddi herhangi bir sorunu çözmekle ya da herhangi bir önemli işte karar almakla yükümlü olmayan bir grup. Dahası, özellikle anarşist bir hareket başlatmak için, başka bir deyişle toplumsal kurgularla mümkün olduğunca savaşmak ve gelecekteki özgürlüğü mümkün olduğunca yaratmak için oluşmuş bir grubun içinde olup bitiyordu tüm bunlar. Bu iki noktayı anlayabiliyor musunuz?”
“Tamamıyla.”
“Şimdi de bunun ne anlama geldiğine bakın. Samimi insanlardan oluşan küçük bir grup (samimi olduklarına sizi temin ederim!), eğitimli ve özellikle özgürlük için çalışmak amacıyla birleşmiş bir grup, aylar sonunda somut ve olumlu tek bir şey yaratabilmişti: bu aynı grubun içindeki zorbalık. Hem de ne zorbalık!.. Toplumsal kurgulardan kaynaklanan bir zorbalık değildi bu. Böylesi de üzüntü verirdi kuşkusuz, ama belli bir noktaya kadar bağışlanabilirdi. Elbette tam da bu kurgularla savaşan bizim gibi insanlar için bağışlanması daha güç olurdu, ama olsun, sonuçta hepimiz bu kurgular üzerinde temellenen bir toplumda yaşıyorduk ve bunların etkisinden tamamen kaçamıyor olmamız tümüyle bizim hatamız değildi. Ne var ki, bizim karşılaştığımız şey bu değildi. Başkalarına emredenler ve onlara her istediklerini yaptıranlar, paranın, toplumsal konumlarının ya da kabullenmek zorunda kalacakları herhangi bir yapay otoritenin gücünü kullanıyor değillerdi. Hayır, onların eylemleri toplumsal kurgu alanının dışında bir yerdeydi. Yani bu zorbalık, toplumsal kurgularla karşılaştırıldığında yeni bir zorbalık türü oluşturuyordu. Ayrıca bu zorbalık, zaten toplumsal kurguların boyunduruğu altında olan insanlara uygulanıyordu. Üstelik bu zorbalık, zorbalığı yıkmak ve özgürlük yaratmaktan başka hedefi olmayan, tamamen içten insanlar arasında uygulanıyordu.
Şimdi, çok daha geniş ve daha etkili, önemli sorunları ele alan ve temel nitelikte kararlar veren bir grup hayal edin. Bu grubu işe koşun ve bizim grup gibi özgür bir toplum yaratmaya çalışsınlar. Ve söyleyin bakalım, üst üste yığılan bu zorbalıkların altında, özgür bir toplumla ya da bu tanıma layık bir insanlıkla benzerlik gösteren müstakbel bir toplum hayal edebiliyor musunuz?”
“Gerçekten de tuhaf bir durum…”
“Tuhaf, değil mi? Bir o kadar tuhaf, ikinci dereceden önemli başka noktalar da var. Örneğin, yardımlaşma zorbalığı…”
“Ne?”
“Yardımlaşma zorbalığı. İçimizden bazıları, ötekilere emretmek ve kendilerini dayatmak yerine, tersine, her fırsatta başkaları için kendilerini paralıyorlardı. Tersi bir durummuş gibi gözüküyor, değil mi? Oysa tıpatıp aynı şey. Bu da yeni bir zorbalık ve aynı şekilde, anarşist ilkelere ters.”
“Vay canına! Nasıl ters?”
“Şöyle ki dostum, birine yardım etmek onun yeteneksiz olduğunu kabul etmek olur ya da eğer yeteneksiz değilse, yeteneksizleştirmek ya da öyle olduğunu varsaymak olur. İlk durumda bu bir zorbalıktır, ikinci durumda ise küçümseme. Ya başkalarının özgürlüğü kısıtlanır ya da –belki bilinçsizce– ötekinin hor görülecek biri olduğu, özgür olmaya layık olmadığı ya da özgür olamayacağı ilkesinden yola çıkılır.
Konumuza geri dönelim. Bunun bir çap sorunu olduğunu görüyorsunuzdur elbette. Gelecekteki bir toplum için teşekkür bile beklemeden çalışabiliyorduk, hatta böyle bir toplumun asla oluşmaması riskini bile göze alabiliyorduk. Bunu da geçelim. Ama bardağı taşıran son nokta şuydu. Özgür bir gelecek için çalışmak istiyorduk ve elde ettiğimiz tek kesin sonuç, zorbalık yaratmak olmuştu. Daha da kötüsü, biz ezilenler, birbirimiz üzerinde yeni bir zorbalık yaratmış ve uygulamıştık. Kabul edilebilir gibi bir şey değildi bu!
Çok düşündüm. Bir yerde bir yanlış vardı; kısacası bir sapma söz konusuydu. Hedeflerimiz akla uygundu; kuramlarımız doğru gözüküyordu; o halde, zayıf noktamız neydi? Yöntemlerimiz mi? Çok mümkün. İyi de lanet olası hata neredeydi? Düşüne düşüne delirecek gibi oldum. Sonunda, bir gün, aniden –bu tür durumlarda hep olduğu gibi– çözümü buldum. O gün benim anarşist kuramlarımın büyük günüydü; deyim yerindeyse, anarşizmin tekniğini keşfettiğim gün.”
Bir an bana baktı ama beni görmüyordu. Sonra aynı ses tonuyla devam etti:
“Kendi kendime şöyle dedim: İşte karşımızda, hiçbir biçimde toplumsal kurgulardan kaynaklanmayan yeni bir zorbalık. Peki nereden kaynaklanıyor olabilir? Doğal özelliklerden mi? Bu durumda, hoşça kal özgür toplum! Yalnızca insanın doğal niteliklerinin, doğuştan sahip olduğu özelliklerin, yalnızca Doğa’ya borçlu olduğu ve üzerlerinde hiçbir erkinin bulunmadığı niteliklerinin etkili olduğu bir toplum; yalnızca bu niteliklerin etkili olduğu böylesi bir toplum, zorbalıkların böyle üst üste bindiği bir toplum olarak ortaya çıkıyorsa, buna hizmet etmek için küçük parmağını bile kımıldatmayı kim ister? Zorbalığın üzerine zorbalık binecekse, hiç olmazsa sahip olduğumuzu, en azından alışkın olduğumuzu koruyalım: Çünkü Doğa’dan kaynaklanan tüm zorbalıkların korkunç özelliklerini gösteren yeni bir zorbalıktansa, alışkın olduğumuzu daha az hissedeceğimiz tartışmasızdır. Doğa’dan kaynaklananlara karşı isyan edemeyiz. Çünkü insan, ölecek diye ya da uzun boylu olmak isterken kısa kaldı diye devrim yapmaya kalkmaz. Size biraz önce kanıtladım, anarşist toplum herhangi bir nedenle gerçekleşemeyecekse, sıralamada ondan sonra gelen en doğal toplum, yani burjuva toplumu var olmalıdır.
Evet, ama bizim aramızda doğan bu zorbalık gerçekten de doğal özelliklerin sonucu muydu? Öncelikle, doğal özellikler nelerdir? Herkesin doğuştan sahip olduğu zekâ, hayal gücü, irade, vs. düzeyidir; zihinsel alandan söz ediyorum elbette, çünkü fiziksel nitelikler burada işin içine girmez. Dolayısıyla, toplumsal kurgulardan bağımsız bir gerekçeyle bir diğerine hükmeden biri, bunu zorunlu olarak yapar, çünkü doğal niteliklerinden biri bakımından üstündür ve bunu hükmetmek için kullanır. Ama bir sorun vardır: Böyle bir kullanım yasal mıdır, yani doğal mıdır?
Bu nitelikler nasıl doğal olarak kullanılabilir? Kişiliğimizin doğal hedeflerinden yararlanarak. Peki başka birine hükmetmek doğal bir hedef midir? Kesinlikle, ama yalnızca belirli bir durumda: Karşımızdaki kişi bizim düşmanımızsa. Anarşistin düşmanıysa, doğal olarak toplumsal kurguların ve zorbalıkların herhangi bir temsilcisidir; başka kimse değildir. Çünkü ötekilerin hepsi de onun gibi insandır ve doğal olarak yoldaşlarıdır. Görüyorsunuz ki, bizim kendi aramızda yarattığımız zorbalık bu türden değildi: Tersine, bize benzer insanlar üzerinde, doğal yoldaşlarımız üzerinde uygulanıyordu; hem de aynı ideali paylaştığımızdan iki kez yoldaşımız olanlar üzerinde uygulanıyordu. Sonuç: Ne toplumsal kurgulardan ne doğal niteliklerden kaynaklanan bizim zorbalığımız, yanlış bir kullanımdan, bu doğal niteliklerin sapmasından türüyordu demek ki. Peki ya bu sapma nereden kaynaklanıyordu?
Bunun ancak iki nedeni olabilirdi: Ya insan yaradılıştan kötüdür ve sonuçta tüm doğal nitelikleri doğal olarak sapkın’dır ya da bu sapma insanlığın zorbalık yaratan bir sisteme uzun süredir alışmış olmasının sonucudur. Dolayısıyla bu sistem en doğal niteliklerimizin kullanımını içgüdüsel olarak zorbalaştırma eğilimi taşır. Peki bu iki varsayımdan hangisi daha iyiydi? Mantıksal ya da bilimsel düzlemde kesin bir yönteme bağlı kalınırsa doyurucu bir çözüm bulmak olanaksızdı. Gerçekten de akıl yürütme hiç işimize yaramaz, çünkü tarihsel ya da bilimsel düzlemdedir ve olgular hakkındaki bilgimize bağlıdır. Diğer yandan bilim de bize daha fazla yardımcı olmaz, çünkü geçmiş zaman içinde gerilere uzandıkça, insanı daima şu ya da bu türdeki toplumsal zorbalık koşullarında yaşarken buluruz. Bu da tamamıyla doğal koşullarda yaşayan insanın davranış biçimini bilmemizi engeller. Kesin bir çözüm bulamayacağımıza göre en olası varsayımı tercih etmeliyiz, yani ikincisini. Gerçekten de insanların, zorbalığı kendiliklerinden yaratan toplumsal kurgulara uzun süredir alışkın olmalarının, onların doğal niteliklerini doğuştan bozduğunu; böylelikle öteki üzerinde kendiliğinden zorbalık uygulamaya yöneldiklerini, hatta bunu yapmaya en az yatkın olanların bile böyle davrandıklarını varsayabiliriz. Bu varsayım, doğal niteliklerin doğası gereği sapkınlaşmış olabileceği –bu da bir anlamda çelişkidir– şeklindeki ilk varsayımdan daha olasıdır. Bu nedenle, düşünen insanlar, benim de yaptığım gibi ve neredeyse mutlak bir kesinlikle, yukarda dile getirilen ikinci varsayımı benimserler.
Bundan da apaçık bir sonuç çıkar: Toplumsal kurgularla ateşli bir savaşa girişmeyi ve özgürlük için çalışmayı dileyen, dünyanın en iyi niyetli insanlarının harekete geçirdiği bir grup bile birlikte çalışmaya başladığında, toplumun şimdiki durumunda toplumsal kurguların zorbalığına yeni bir zorbalık eklemekten uzak duramaz; ve kuramsal olarak gerçekleştirmek istedikleri şeyleri uygulamada yok etmemeleri, tam da kurmak istedikleri projeyi, istemeyerek ama var güçleriyle harabeye çevirmemeleri olanaksızdır. Bu durumda ne yapmalı? Çok basit… Elbette hepimiz aynı hedefe ulaşmak için çalışmalıyız, ama… ayrı ayrı.”
“Ne diyorsunuz? Ayrı ayrı mı?”
“Kesinlikle. Yürüttüğüm aklı izlemediniz mi?”
“İzledim elbette.”
“Bu durumda, çözümümü mantıksal bulmuyor musunuz? Çürütülemez bulmuyor musunuz?”
“Yani… kuşkusuz… Ama, nasıl olabilir, bilemiyorum…”
“Pekâlâ! Açıklayayım. Hepimizin aynı hedefe ulaşmak için çalışmamız gerektiğini, ama bunu ayrı ayrı yapmamızı söyledim. Hepimiz anarşist dava için çalışırsak, her birimiz toplumsal kurguların ortadan kaldırılmasına katkıda bulunuruz, hedefimiz de budur. Böylelikle gelecekteki özgür toplumu kurmaya da katkıda bulunmuş oluruz. Ama ayrı ayrı çalışarak yeni zorbalıklar kesinlikle yaratamayız, çünkü hiçbirimiz diğerleri üzerinde etkide bulunamaz ve dolayısıyla kimse kimseye egemen olarak onun özgürlüğünü ortadan kaldıramayacağı gibi yardım ederek onu küçük de düşüremez.
Eğer ayrı ayrı ama aynı anarşist hedef doğrultusunda çalışırsak bunun iki avantajı olur: bütünün gücü ve her türden yeni zorbalığın yokluğu. Biz bir arada duruyoruz, çünkü ahlaki olarak bir aradayız ve aynı dava uğruna aynı biçimde çalışıyoruz; anarşist kalıyoruz, çünkü herkes özgür toplum için çalışıyor; ama artık davamıza ne isteyerek ne de istemeyerek ihanet ediyoruz. Bunu yapmamıza olanak da yok, çünkü tek tek hareket ederek Doğa’nın bize bahşettiği niteliklerin kalıtımsal iziyle damgalanmış toplumsal kurguların zararlı etkisinden kurtuluruz.
Elbette, bu taktiğin bütünü, benim toplumsal devrimin hazırlık evresi olarak adlandırdığım şeye uygulanır. Burjuvazinin savunması bir kez ortadan kaldırıldığında ve tüm toplum anarşist öğretileri edilgen olarak benimsemeye yöneldiğinde, tek yapmamız gereken toplumsal devrimi gerçekleştirmek olur. Bu durumda, son darbeyi indirmek üzere, ayrı ayrı eyleme son vermemiz gerekecektir. Ama o sırada, özgür toplum potansiyel olarak zaten gerçekleşmiş olur; durum farklı olur. Sözünü ettiğim taktik burjuva ortamında anarşist eylemle ilgilidir; şu an olduğu gibi ve mensubu olduğum grubun içindeyken olduğu gibi.
Nihayet gerçek anarşist süreci bulmuştum! Hep birlikte bir işe yaramıyorduk ve üstelik, birbirimizi rahatsız ediyor ve birbirimize karşı zorbalık uyguluyor, kendi kuramlarımızı yıkıyorduk. Tek başımıza, aynı ölçüde cılız sonuçlar elde edeceğimiz doğruydu ama en azından özgürlüğe zarar vermemiş olacak ve yeni zorbalıklar yaratamayacaktık. Elde ettiğimiz azıcık şey de olsa, daima bir kazanç olacaktı, üstelik de hiç zarar vermeden. Dahası, ayrı ayrı hareket ederek kendimize daha fazla güvenmeyi, birbirimizin üzerine yıkılmamayı ve sonuçta, şimdiden bazı özgürlükler elde etmeyi öğrenecektik. Kısacası, gelecekteki topluma hem kendimizi, hem de bizi örnek alan başkalarını hazırlamış olacaktık.
Sevinçten deliye dönmüştüm. Keşfimi derhal yoldaşlarıma açıkladım. Yaşamımda yaptığım ender aptallıklardan biriydi bu. Düşünebiliyor musunuz, keşfimden dolayı öyle mutluydum ki, oybirliğiyle bir kabul bekliyordum!”
“Ve doğal olarak hiç de aynı fikirde değildiler!”
“Hepsi ağzımın payını verdi; hepsi, tek bir ağız gibi! Kimi daha az, kimi daha çok ciddiydi ama hepsi karşı çıktı. Çıkar yol bu değildi, söylediklerimin olabilir bir yanı yoktu! Ama kimse olup biteni ya da olması gerekeni söyleyebilecek durumda değildi. Tekrar tekrar tartıştım ama cevap olarak boş laflardan, saçma sözlerden, bizim meclislerdeki bakanların söyleyecek bir şey bulamadıklarında ağızlarından çıkan boş sözlerden başka bir şey elde edemedim. Bunun üzerine karşımdakilerin birer eşek, birer ödlek olduğunu anladım. Aniden maskeleri düşmüştü. Bu zavallılar köle olmak için doğmuşlardı. Elbette anarşist olmak istiyorlardı ama başkalarına zarar vererek. Elbette özgürlük istiyorlardı ama bir tepside sunulması ve kralın verdiği unvan gibi kendilerine verilmesi koşuluyla! Neredeyse hepsi böyleydi, gerçek bir uşak ruhlular sürüsü!”
“İyice mideniz bulanmış olmalı.”
“Hem de nasıl! Çok öfkelendim! Şiddete karşı koydum. Tam bir kavga oldu! Neredeyse yumruk yumruğa giriyorduk. Sonuçta, ben çekip gitmeyi tercih ettim. Tüydüm. Meleyen bu koyun sürüsü midemi bulandırıyordu; hem de nasıl, tahmin edemezsiniz! Anarşizmden kuşku duymaya başlamıştım. Neredeyse her şeyden vazgeçmeye karar verecektim. Ama birkaç gün sonra kendime geldim. Anarşist idealin bu tartışmanın üzerinde olduğunu kendi kendime söyledim. Varsın onlar anarşist olmak istemesin, ben olacaktım! Onlar yalnızca erkincilik oynamak mı istiyorlardı? Ben bu küçük oyuna girmeyecektim. Onlar ancak birbirlerine yaslanarak savaşmayı biliyorlardı, hem de savaşmak iddiasında oldukları bu zorbalığın yeni bir kopyasını yaratarak. Bu salaklar sürüsünü, bu beş para etmezleri başlarına çalsınlar! Buncacık şey için burjuva olacak değildim.
Gerçek anarşizmde herkesin yalnızca kendi gücüyle özgürlük yaratması ve toplumsal kurgularla savaşması gerektiği açıktı. Ben de bunu yapacaktım; ama yalnızca kendi gücümle. Gerçek anarşizm yolunda kimse beni izlemek istemiyor muydu? O zaman bu yolu ben izlerdim. Tek başıma gidecektim, kendi kaynaklarımdan ve idealimden başka yardımcım olmadan, hatta geçmişte yoldaşım olmuş kişilerin manevi desteği bile olmadan. Toplumsal kurgularla da tek başıma dövüşürdüm. Bunun benim açımdan güzel bir tavır ya da kahramanca bir hareket olduğunu söyleyecek değilim. Hayır! Bu sadece doğal bir tavırdı. Madem ki her birimiz bu yolu ayrı ayrı izleyecektik, o halde bu yolda yürümek için kimseye ihtiyacım yoktu. Benim idealim bana yetiyordu. Ben, bu ilkelere dayanarak ve bu koşullar nedeniyle toplumsal kurgularla tek başıma savaşmaya karar verdim.”
Konuşmasına bir an ara verdi, artık iyice rahatlamıştı ve bir süre sonra, kaldığı yerden devam etmek için daha sakin bir ton tutturdu:
“Böylece toplumsal kurgularla aramda savaş ilan edildi, diye düşünüyordum. Pekâlâ. Bu kurgulara karşı ne yapabilirdim? Herhangi bir zorbalık yaratmaktan kaçınmak için tek başıma hareket ettim. Ben tek başıma toplumsal devrimi hazırlamaya, aynı zamanda insanlığı özgür topluma hazırlamaya nasıl katkıda bulunabilirdim? Olası iki yöntemden birini seçmeliydim. Elbette eğer ikisini birden kullanamayacaksam. Bu yollar, propaganda aracılığıyla dolaylı eylem ve hangi yöntem olursa olsun doğrudan eylemdi.
Öncelikle dolaylı eylemi düşündüm: propaganda. Ben tek başıma nasıl bir propaganda yürütebilirdim? Rastgele fırsatlar ya da rastlaşmalar sonucu birbirimizle gevezelik ederken yapılabilecek olandan söz etmiyorum. Hayır, bu tür eylemin benim anarşist etkinliğimi tüm enerjimle ortaya koymamı sağlayıp sağlamayacağını ve böylece hissedilir sonuçlar elde edip edemeyeceğimi bilmek istiyordum. Bir süre sonra bunun olmadığını saptadım. Ben ne bir hatiptim ne de yazar. Demek istediğim şu ki, elbette gerekirse halkın önünde konuşabilir ya da gazeteye bir makale yazabilirim; ama varsayalım ki söylev ya da yazı yoluyla ya da ikisini birden kullanarak dolaylı eylemde uzmanlaştım, bu durumda bilmek istediğim, yapımın bana bir başka yönde uzmanlaşarak daha olumlu sonuçlar elde etmemi sağlayıp sağlamayacağıydı. Oysa eylem propagandadan daima daha yararlıdır: elbette, karakterleri özünde propaganda türü etkinliklere yönelik, yığınları elektriklendirmeyi ve peşinden sürüklemeyi beceren büyük hatipler ya da kitaplarıyla büyülemeyi ve ikna etmeyi bilen büyük yazarlar hariç. Kendini beğenmiş biri olduğumu sanmıyorum, ama eğer öyleysem de en azından sahip olmadığı niteliklerle kendini öven biri değilim ve size dediğim gibi, kendimi asla bir hatip ya da yazar yerine koymadım. Dolayısıyla, anarşist etkinliğimin ifadesi olarak dolaylı eylemden vazgeçmek zorunda kaldım. Bu olasılık bir yana bırakılınca, doğrudan eylemi seçmek ve çabalarımı gündelik yaşama, gerçek yaşama adamak zorundaydım. Zekâ değil, eylemdi önemli olan. Çok iyi. Oyun sırası bendeydi.
Demek ki, önceden tanımladığım anarşist eylemin temel sürecini uygulamaya geçirmem gerekiyordu: yeni zorbalıklar yaratmadan, hatta gelecekteki özgürlüğü az da olsa yaratarak toplumsal kurgularla savaşmak. Evet, söyleyin bakalım, gündelik yaşamda bunu nasıl uygulamaya geçirebiliriz?
Düşünelim: Uygulamada, mücadele etmek ne demektir? Uygulamada, savaşmaktır ya da en azından herhangi bir savaşı sürdürmektir. Toplumsal kurgularla nasıl savaşılır? Öncelikle, savaş nasıl yürütülür? Herhangi bir savaşta düşmanın hakkından nasıl gelinir? İki biçimde: Ya öldürürsün, yani yok edersin ya da hapsedersin, başka deyişle, boyun eğdirirsin ve güçsüz kılarsın. Toplumsal kurguları yok etmek, benim için olanaksızdı; yalnızca toplumsal bir devrim onları yok edebilirdi. O âna dek toplumsal kurgular sarsılmış, sendelemekte, pamuk ipliğine bağlı olabilirdi; ama ancak özgür toplumun doğuşuyla ve burjuva toplumunun bir daha dönüşü olmayan çöküşüyle gerçekten yok olabilirlerdi. Bu bağlamda benim yapabileceğim tek şey, bu toplumu temsil eden bir ya da iki kişiyi –fiziksel olarak öldürmek anlamında– yok etmek olabilirdi. Bu olasılığı incelediğimde tamamen aptalca olduğu sonucuna vardım. Benim, toplumsal kurguların zorbalığını temsil eden bu kişilerden birini, ikisini, hatta bir düzinesini indirdiğimi varsayalım. Sonuç ne olur? Toplumsal kurgular sarsılmış olur mu? Asla. Bu toplumsal kurguların yapısı, az sayıda kişiye, hatta tek bir kişiye bağlı olabilecek politik bir durumdan farklıdır. Toplumsal kurgularda kötü olan şey, kendileridir, bütünleri ya da onların temsil ettikleridir, bireyler değil. Dahası, toplumsal düzene bir saldırı daima tepkiye yol açar; durum yalnızca değişmemekle kalmaz, çoğu zaman daha da kötüleşir. Üstüne üstlük, suikasttan sonra bir de peşime düşüldüğünü varsayın, ki büyük olasılıkla böyle olur; peşime düşülür ve şu ya da bu biçimde ortadan kaldırılırım. Varsayalım ki, sermayeyi elinde bulunduran bu büyük para babalarından bir düzinesini ortadan kaldırdım. Tüm bunların sonucu ne olacak? Beni öldürerek, hapse atarak ya da sürgüne göndererek ortadan kaldırırlarsa anarşist dava bir elemanını yitirmiş olur; ama benim öte dünyaya gönderdiğim bir düzine para babası, burjuva toplumu, on iki elemanını kaybetmiş olmaz, çünkü bu toplumun bileşenleri savaşçılar değil, tamamen edilgen unsurlardır: ‘Mücadele’ burjuva toplumunun üyeleri arasında değil, bu toplumun üzerinde temellendiği toplumsal kurgular arasında olmalıdır. Ne var ki, toplumsal kurgular nişan alınabilecek kişiler değildir. Beni izleyebiliyor musunuz? Ben, düşman ordunun on iki askerini öldüren bir ordunun askeri değildim; düşman ulusun on iki sivilini öldüren bir asker gibiydim. Aptalca bir cinayet olurdu bu, çünkü tek bir savaşçı bile ortadan kaldırılmamış olurdu… Dolayısıyla, toplumsal kurguları tümüyle ya da kısmen yok etmeyi düşünemezdim. Bu durumda onları güçsüz kılarak boyun eğdirmeli, yenmeliydim.”
Aniden sağ elinin işaretparmağını bana doğrulttu:
“İşte bunu yaptım ben de!”
Parmağını hemen indirip sözüne devam etti:
“Bu toplumsal kurguların ilki, en önemlisi hangisi diye düşündüm. Boyun eğdirmeye, güçsüzleştirmeye çalışmam gereken, herhangi biri değil, bu olmalıydı. Bunların en önemlisi, en azından çağımızda, paradır. Nasıl paranın efendisi olabilirim, daha doğrusu paranın erkinin, zorbalığının efendisi nasıl olabilirim? Onun etkisinden, erkinden kurtularak, onun üzerine çıkarak ve onu güçsüz kılarak, en azından beni ilgilendiren yanıyla bunu yaparak. Beni ilgilendiren yanıyla diyorum, dikkat edin, çünkü savaşan bendim; herkes için yapsaydım bunu, ona egemen olamazdım, yok ederdim ve paranın kurgusu sona ermiş olurdu. Oysa, size daha önce kanıtladığım gibi toplumsal bir kurgu ancak toplumsal devrimle, başka kurgularla birlikte burjuva toplumu çökertildiğinde ‘yok edilebilir’.
Bu durumda, paranın erkinin efendisi nasıl olabilirdim? Bunun en basit yolu onun etki alanından, yani uygarlıktan uzaklaşmak olurdu: Kıra gitmeli, kök yemeli ve kaynak suyu içmeliydim; çırılçıplak gitmeli ve bir hayvan gibi yaşamalıydım. Ama bu, gerçekleştirmesi çok güç olmasa da toplumsal bir kurguyla mücadele etmek olmazdı; dövüşmüş bile olmazdım. Kaçmaktı bu. Elbette kavgaya girilmezse gerçekten mağlup da olunmaz. Ama manevi olarak mağlup olunur, çünkü aslında gerçekten dövüşülmüş olunmaz. Dolayısıyla bir başka yöntem bulmak gerekiyordu – bir mücadele yöntemi, kaçış yöntemi değil. Bir yandan parayla mücadele ederken diğer yandan nasıl efendisi olurdum? Onun etkisinden, zorbalığından nasıl kaçabilirdim, üstelik onunla karşılaşmaktan çekinmeden? Tek bir yolu vardı… PARA KAZANMAK!
Etkisini hissetmemeye yetecek miktarda para kazanarak… Ne kadar çok kazanırsam etkisinden de o ölçüde kurtulmuş olacaktım. Bunu açıkça gördüğümde, tüm anarşist inancımla ve aydınlık bir bilincin tüm mantığıyla, anarşizmimin şu anki evresine –ticari ve banker evre– girdim.”
Bir an gevşedi, çünkü coşkusu doruğa çıkmıştı. Sonra hikâyesine kaldığı yerden devam etti, hâlâ belli bir coşkunun izini taşıyordu:
“Anlıyorsunuz değil mi?.. Tamamen bilinçli olarak anarşist oluşumun başlangıcında karşılaştığım mantıksal düzeydeki güçlükleri kuşkusuz hatırlıyorsunuzdur. Ayrıca bunları çözüş biçimimi de hatırlıyorsunuzdur, ama yüzeysel olarak çözmüştüm; mantıkla değil, duyguyla. Bunun mantık yoluyla olmadığını siz de son derece isabetli olarak saptamıştınız…”
“Çok iyi hatırlıyorum.”
“Ayrıca size daha sonra, sonunda gerçek anarşist yöntemi keşfettiğimde, bunları uygun biçimde, yani mantık yoluyla çözdüğümü de söylemiştim, hatırlıyor musunuz?”
“Elbette.”
“İşte hikâyesi! Karşılaştığım güçlükler şunlardı: Hangi amaç için olursa olsun, karşılığında doğal, yani bencilce bir karşılık olmadan çalışmak doğal değildir; hangi amaç için olursa olsun, en azından bu amaca erişildiğini bilmenin karşılığı olmadan çabalarımızı buna adamak da doğal değildir. Şimdi, bu iki güçlüğü, daha önceden tek, gerçek anarşist süreci keşfetmemi sağlamış olan akıl yürütme sayesinde nasıl çözdüğümü göreceksiniz. Gerçekten de bu sürecin sonucunda zengin oldum: Bencilce bir karşılık buradan kaynaklanır. Bu süreç aynı zamanda özgürlüğü de hedeflemektedir; ben kendimi paranın efendisi kılarak, yani kendimi onun erkinden kurtararak özgürlük elde ettim. Yalnızca kendim için edindiğim doğrudur; ama herkes için özgürlüğün ancak toplumsal kurgular yok edilirse mümkün olabileceğini, toplumsal devrim sayesinde mümkün olabileceğini size kanıtladım; ve ben, tek başına ben, bu toplumsal devrimi yapamam! Ama somut sonuç şudur: Ben özgürlüğü hedefliyorum ve özgürlüğü elde ediyorum – bu elbette benim erişebileceğim bir özgürlük, çünkü daha öteye gidemeyeceğim kesin. Bakınız, yürüttüğüm akıl, yalnızca bu süreci tek doğru süreç olarak tanımlamakla kalmıyor, dahası, bu türden her sürecin karşısına mantıksal olarak çıkarılabilecek güçlükleri çözüyor, bu da sürecin tek gerçek süreç olduğunu kanıtlıyor.
İşte bu yöntemi izledim. Şu amaca bağlandım: zengin olarak paranın kurgusuna hükmetmek. Başardım. Bu biraz zamanımı aldı, çünkü mücadele sertti, ama başardım. Bankerlikteki ve ticaretteki başarımın ne olduğunu size ayrıntılarıyla anlatmama gerek yok. Özellikle bazı ayrıntıları bakımından bu da dikkate değer, ama konumuzun dışında. Çok çalıştım, savaştım, para kazandım; daha çok çalıştım, daha çok savaştım, daha fazla para kazandım– hatta kesinlikle çok fazla para kazandım… Yöntemlerle ilgilenmedim –itiraf ediyorum ki dostum, her yola başvurdum–, stokçuluk, mali hile, hatta hileli rekabet. Ne yani, ben son derece ahlaksız ve doğal olmayan toplumsal kurgularla savaşıyordum, bir de kalkıp yöntemler üzerinde enine boyuna düşünecek miydim? Özgürlük için çalışırken bir de kalkıp zorbalıkla mücadelede hangi silahı seçmeliyim diye kılı kırk mı yaracaktım? Bomba koyan ve insanlara ateş eden aptal anarşist, öldürdüğünü gayet iyi bilir, oysa inandığı öğreti ölüm cezasını yasaklar. Ahlaka aykırı bir şeye suç işleyerek saldırmaktadır, çünkü bu ahlaksız şeyin yok edilmesinin bir suçu hak ettiğinin farkındadır. Yöntem seçiminde aptallık yapar, çünkü size kanıtladığım gibi, bu yöntem anarşist süreç olarak yanlıştır ve tamamen olumsuzdur; ama bu yöntemin ahlakı konusunda zeki olduğunu gösterir. Benim yöntemim ise tamamen uyumluydu ve bir anarşist olarak, zenginleşmek için sahip olduğum her yolu kullanmam tamamen doğruydu. Pratik ve bilinçli bir anarşist olma yönündeki oldukça iddiasız düşü, bugün gerçekleştirdim. Artık özgürüm. Dilediğimi yapıyorum; elbette olanaklar ölçüsünde. Benim anarşist sloganım özgürlüktü; işte, özgürüm, şu an için, kusurlu toplumumuz içinde mümkün olduğunca. Toplumsal güçlerle savaşmak istemiştim; savaştım ve üstelik onları yendim!”
“Yavaş, yavaş!” diye karşılık verdim bunun üzerine. “Tüm bunlar çok hoş, ama görmediğiniz bir şey var. Yönteminizin uyması gereken koşullar, sizin de kanıtladığınız gibi yalnızca özgürlük yaratmak değil, aynı zamanda da zorbalık yaratmamaktı. Oysa siz bunu yarattınız. Vurguncu olarak, banker olarak, hayasız bir para babası olarak –kusura bakmayın, ama bizzat siz böyle nitelediniz kendinizi– bal gibi de zorbalık yarattınız. Savaştığınızı iddia ettiğiniz bu toplumsal kurguların herhangi bir temsilcisinden farkınız yok.”
“Hayır, hayır, dostum, yanılıyorsunuz. Ben zorbalık yaratmadım. Toplumsal kurgulara karşı yürüttüğüm mücadelenin sonucu olan zorbalık benden kaynaklanmıyor, dolayısıyla ben yaratmadım: Bu, toplumsal kurguların içinde zaten bulunuyordu, ben hiçbir şey katmadım. Bu zorbalık, tam da toplumsal kurguların zorbalığı. Bu durumda, bunları ben ne yok edebilirim ne de yok edilmelerini dileyebilirim. Yüzüncü kez tekrarlıyorum size: Yalnızca toplumsal devrim toplumsal kurguları ortadan kaldırabilir; o âna dek, benimki gibi kusursuz bir anarşist eylem bunları ancak bastırabilir ve yalnızca bu süreci uygulayan anarşist için mümkündür; ama tek başına bu kurgulara kimse tamamen hükmedemez. Zorbalık yaratıp yaratmamak değildir önemli olan; yeni zorbalıklar yaratmamak ya da zorbalığın olmadığı yerde zorbalık yaratmamak önemlidir. Size söylediğim gibi, hep birlikte çalışan anarşistler birbirleri üzerinde etki sahibi oluyorlar ve kendi aralarında, toplumsal kurguların dışında ve bunlardan bağımsız öyle bir zorbalık yaratıyorlar ki, bu yeni bir zorbalıktır. Ben asla böyle bir şey yaratmadım. Hatta bunu yaratabilmem, benim eylemimin içinde oluştuğu koşullar nedeniyle olanaksızdı. Ben bir insanı özgürleştirdim: Kendimi. Çünkü benim eylemim, ki size gösterdiğim gibi, tek gerçek anarşist eylemdir, daha fazlasını özgürleştirmemi sağlamadı. Ben, kimi özgürleştirebilme olanağım varsa onu özgürleştirdim, hepsi bu.”
“Pekâlâ… Anlıyorum… Ama bu tür bir savla, sonuç olarak toplumsal kurguların hiçbir temsilcisinin zorbalık uygulamadığı sonucuna varırız…”
“Çok doğru! Zorbalık, toplumsal kurguların işidir, onları temsil eden insanların değil. Onlar yalnızca, deyim yerindeyse kurguların bize zorbalık uygulamak için kullandığı araçlardır. Tıpkı bıçağın katilin kullanabileceği bir araç olması gibi. Ve siz elbette bıçakları ortadan kaldırarak katilleri yok edebileceğinize inanmıyorsunuz… Bakın; tüm dünyadaki sermaye sahibi büyük para babalarının hepsini ortadan kaldırın, ama sermayeyi yok etmeyin. Hemen ertesi gün sermaye, başka ellere geçerek, yeni mülk sahipleri kanalıyla zorbalığını uygulamaya devam edecektir. Şimdi, büyük para babalarını değil ama sermayenin kendisini yok edin, hiç para babası kalır mı?”
“Doğru, haklısınız.”
“Dostum, işin kötüsü, işin kötüsü diyorum, bana yöneltebileceğiniz tek suçlama, toplumsal kurguların zorbalığını birazcık –pek azcık– artırmış olmamdır. Bu saçma bir sav, çünkü size daha önce de söylediğim gibi, benim yaratmamam gereken zorbalık, ki zaten yaratmış değilim, tamamen başkadır. Ama bu savın da zayıf bir noktası var: Aynı akıl yürütmeyi izleyerek, vatanı için dövüşen generali de ülkesini kendi ordusunun askerlerinden, çarpışmada zafer kazanmak için feda etmek zorunda kaldığı askerlerden yoksun bırakmakla suçlayabilirsiniz. Ama savaşta kaybeden kazanır. İlke kazanmaktır; gerisi…”
“Pekâlâ. Ama bir şey daha var. Gerçek anarşist yalnızca kendisi için değil, diğerleri için de özgürlük ister. Bence, tüm insanlık için ister…”
“Hiç kuşkusuz. Ama bana göre tek gerçek anarşist süreç olan bu süreci izlerken, herkes kendini özgürleştirmelidir diye açıklamıştım size. Ben kendim için bunu yaptım; ben, hem kendime olan sorumluluğumu hem de özgürlüğe olan sorumluluğumu yerine getirdim. Peki niçin diğerleri, yoldaşlarım, aynısını yapmadı? Ben onları engellemedim – bunu yapsaydım ne büyük suç olurdu! Üstelik gerçek anarşist sürecin ne olduğunu bile onlardan gizlemedim; bunu keşfeder etmez, hepsine açık seçik belirttim. Daha fazlasını yapmamı engelleyen, bu sürecin kendisidir. Zaten ne yapılabilir ki? Aynı yolu izlemeye onları zorlamalı mıydım? Onları zorlayabilseydim bile bunu yapmazdım; bu onları özgürlüklerinden yoksun bırakmak olurdu, bu da benim anarşist ilkelerime aykırıydı. Onlara yardım etmek mi? Bunu da aynı gerekçeyle yapamazdım. Asla yardım etmem, asla kimseye yardım etmedim, çünkü bu ötekinin özgürlüğünü zayıflatmak olur ve bu da benim ilkelerime aykırı. Aslında, bana yönelttiğiniz eleştiri, türümün tek örneği olmam. Görevimi yerine getirdim diye, kendimi elimden geldiğince özgürleştirdim diye niçin beni eleştiriyorsunuz? Niçin ödevlerini yerine getirmediler diye onları eleştirmiyorsunuz?”
“Pekâlâ. Ama eğer o insanlar sizin gibi yapmadıysa, kuşkusuz sizden daha az zeki olduklarından, yeterince irade sahibi olmadıklarından ya da…”
“Ama dostum, bu eşitsizlikler doğaldır, toplumsal değildir… Anarşizmin bu tür eşitsizliklerle işi yoktur. Bir kişinin zekâ ya da irade düzeyi, Doğa ile onun arasındaki bir meseledir; toplumsal kurguların kendisinin bununla bir alakası yoktur; ne yakından ne de uzaktan. Size dediğim gibi, insanlığın toplumsal kurgulara olan uzun süreli alışkanlığı sonucu sapmış olabilecek doğal nitelikler vardır; bununla birlikte bu sapma, doğanın bize verdiği niteliklerin oranında değil, bunları kullanma biçimimizdedir. Oysa, aptallıktan ya da irade yoksunluğundan kaynaklanan bir sorun, bu karakter özelliklerini kullanış biçimimizle asla bağıntılı değildir, yalnızca bu özelliklere sahip oluş oranımıza bağlıdır. Bu nedenle, tekrar ediyorum, bunlar kesinlikle doğal eşitsizliklerdir. Kimse bunlar üzerinde etkide bulunamaz, hiçbir toplumsal değişim bunları değiştiremez, nasıl ki beni daha uzun boylu ya da sizi daha kısa yapamazsak…
Elbette… elbette bu tiplerde, doğal niteliklerin gösterdiği kalıtımsal sapma, karakterin temellerine eriyecek kadar ileri gitmemişse. Herhangi biri köle olmak için doğmuşsa ve sonuç olarak kendini özgürleştirecek en ufak çabayı göstermiyorsa, o başka. Ama o zaman… bu durumda… bu durumda, özgür toplumla, hatta sıradan özgürlükle onun işi ne olur ki? Eğer bir insan köle olmak için doğmuşsa, onun karakterine aykırı olan özgürlük, onun için bir zorbalık olacaktır.”
Kısa bir mola verdi; bense kahkahadan kırılıyordum.
“Hiç kuşku yok,” dedim, “gerçek bir anarşistsiniz siz. Ama sizi iyice dinledikten sonra, sağda solda sürünürken gördüğümüz şu anarşistlerle sizi karşılaştırınca gülmekten kendimi alıkoyamıyorum…”
“Azizim, defalarca söyledim size, hatta kanıtladım, tekrar ediyorum; onlarla benim aramdaki tek fark şudur: Onlar kuramsal olarak anarşist, bense hem kuramda hem uygulamada anarşistim; onlar mistik anarşistler, ben bilimsel anarşistim; onlar boyun eğen anarşistler, bense savaşan ve kendini özgürleştiren bir anarşistim. Tek kelimeyle: Onlar sözde anarşist, bense tek gerçek anarşistim.”
Bunun üzerine sofradan kalktık.
1922 Mayısı’nda Contemporânea dergisinin ilk sayısında yayımlanmıştır.
Anarşist Banker | Fernando Pessoa
