Romanlar veya halk arasındaki tabirle Çingeneler Hindistan’ın Pencap-Sind (Pakistan, Karaçi) nehir havzası boyunca Pakistan ve Afganistan’ın da içinde bulunduğu bölgelerden 1050 civarında İran ve Anadolu üzerinden dünyaya yayılmış Hint-Avrupa kökenli halkın adıdır.Roman halkının vatanlarını neden terketmek zorunda kaldıkları bugün bile yanıtsız kalmaktaysa da tarihçiler üç teori ortaya sürmektedir: Gazneli Mahmut’un Sindh ve Penjap’ı işgali sırasında 500.000 Hintliyi esir aldığı bilinmekte olup, Hindistan’ı fetheden Müslümanların, Romanları köle olarak alıp ülkelerine götürülmesi en yaygın teoridir.
- En düşük kast olduğu sanılan Romanların, Müslüman fatihlere karşı paralı asker olarak olarak kullanılmış olabilirler ki, yenilginin ardından göç etmek zorunda kalmış olabilirler.[34]
- Firdevsi’nin Şehnamesi’ne göre MS 420 yılında vatanlarını (Hindistan, Karaçi) terkedip dünyaya yayılan 12.000 kişilik Luri halkı eğer Romanlarsa
dünyaya yayılmalarının Hindistan’ın işgali ile ilişkisi olamaz.[34]
İlk kez 1505’te İrlanda’da, 1514’te de İngiltere’de nüfus kayıtlarına geçirildiler. Aynı tarihlerde, Avrupa’nın birçok ülkesinde gezgin çalgıcı ve falcılardan oluşan bazı göçebe toplulukların kayıtlarına rastlanır. Günümüzde Romanlar dünyanın dört bir yanına dağılmış olarak yaşarlar. Büyük bölümü Avrupa’nın güney kesiminde toplanmıştır. 19. yy.ın sonlarına doğru Kuzey Amerika’ya da göç etmişlerdir. Romanlar yaşadıkları her ülkede değişik adlarla anılırlar.
Romanlar, dünyanın en renkli göçebe topluluklarından biridir. Türkiye’de yoğun olarak yaşadıkları yerlerin başında Trakya’da, Çanakkale, Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, Düzce ve İstanbul gelir.
Romanlar insanlık ailesinin ayrılmaz bir parçasını oluştururlar. En gerçek ve doğru manasıyla Romanlar göçebe zanaatçı ataların çocuklarıdır. Tarihin en eski zamanlarından beri kimi insan grupları; tarım veya hayvancılıkla geçinmişlerdir. Romanlar ise çeşitli nedenlerden dolayı göçebe zanaatçılıkla yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Romanların ataları; sepet, elek, metal eşya, kalay vs gibi ürün ve hizmetleri meydana getirerek bunları tarım ve hayvancılıkla geçinen diğer toplumlara satmışlardır. Bu sebeple diğer toplumlar gibi hayvan sürülerine ve geniş topraklara sahip olmadığından göçebe zanaatçılıktan başka bir geçim imkânı bulamamışlardır. Aslında Romanlar ile Roman olmayanları birbirinden ayıran yegane fark budur.
Sanıldığı gibi romanları diğer insanlardan ten rengi, ırksal özellikler ya da dil ayırmaz. Esmer romanlar kadar beyaz tenli ya da sarışın Romanlar da vardır. Farklı ırklara mensup Roman grupları da vardır. Farklı diller konuşan Roman grupları da vardır. Ama tüm Romanların ortak özelliği atalarının binlerce yıl boyunca göçebe zanaatçılıkla geçinmiş olmalarıdır. Bugün birey olarak bir Roman hangi mesleği yapıyor olursa olsun, insanlığın ilk zamanlarında atalarının göçebe zanaatçı olması onun da Roman toplumuna ait olduğunu gösterir.
Romanlar’ın büyük bölümü gelenek, göreneklerini ve topluluklarının yönetim biçimlerini korumuştur. İlk olarak 19. yy.da Avrupa’da, sayıları 10-100 aile arasında değişen Çingene toplulukları şefler seçmeye başladı.
Roman sözcüğü yerleşik düzeni olmayan göçebe insanları çağrıştırır. Oysa Romanlar’ın çok azı günümüzde göçebedir. Bazıları kendi istekleriyle göçebeliği bırakmış, yaşadıkları ülkenin yaşam biçimini benimsemişlerdir. Roman olmayanlarla evlenen Romanlar da vardır.Bazı ülkelerde de yerleşik yaşama zorlanmışlardır.Soykırıma uğramışlardır.
Yarı göçebe, yarı yerleşik bir topluluğun sayımının yapılması güç olduğu için Romanlar’ın kesin nüfusu bilinmemektedir. Bununla birlikte bugün dünyada 3-4 milyon dolayında Roman olduğu tahmin edilmektedir. Türkiye’de ise 750.000 dolayında Roman olduğu tahmin edilmektedir.
Nisan 1971’de, Romanlar’ın sorunlarını tartışmak üzere Londra yakınlarında ilk Uluslararası Roman Kongresi toplanmış olup bu kongreye atfen, 1990’dan itibaren 8 nisan Dünya Romanlar Günü olarak kutlanmaktadır
Gruplar
Yayıldıkları coğrafyaya göre Roman halkı göçebe zanaatçılar olarak tek başlık altında toplanabilir. Bununla birlikte tarih boyunca üç ana kola bölünmüşlerdir. [35]
- 1. Kalderaşlar
- a. Lovariler
- b. Boyhalar
- c. Luriler
- d. Çurariler
- e. Türko-Amerikanlar
- 2. Gitanolar
- 3. Manuşlar
- a. Valsikanlar
- b. Pimontesiler
- c. Gaygikanlar
Hayat tarzları
Eskiden göçebe yaşamlarına uygun işler yaparlardı. Kadınlar falcılık yapar, dilenir ya da dans ederdi. Erkekler ise çalgı çalar, kap kacak lehimciliği, kalaycılık, hayvan ticareti, hayvan eğiticiliği gibi işlerle uğraşırlardı. Geçmişte atlarla çekilen arabalarla yapılan göçlerde artık kamyon ya da karavanlar kullanılmaktadır. Eski uğraşlarının yerini ise, meyve toplama, asfalt dökme, kullanılmış araba ticareti, sirklerde hayvan bakıcılığı ya da eğiticiliği, hurda maden ve antika eşya alım satımı gibi işler almış olmakla birlikte özellikle Türkiye de ve diğer birçok dünya ülkesinde yerleşik hayata geçmiş olanlar diğer meslek dallaryla ilgilmiş olup başka türlü mesleklerde edinmişlerdir. Dünya üzerinde Gipsy Kings, Goran Bregoviç Türkiye de ise, Safiye Ayla, Selim Sesler, Serkan Çağrı, Hüsnü Şenlendirici gibi birçok Roman müzik dans ve sinema sanatlarını zenginleştirecek katkılarda bulunmuşlardır. Bazı ünlü İspanyol gitaristler ve flamenko dansçıları Roman ya da yarı Roman’dırlar. Romencenin yazılı bir dil olmayışı yüzünden edebiyat yapıtları yoktur.
Romanlar’ın göçebe yaşamları yerleşik toplumlarınkinden çok farklıdır. Bu yüzden çoğu zaman, yerel halk tarafından hırsızlık, büyücülük, çocuk kaçırma gibi eylemlerle suçlanmışlardır. 1554’te İngiltere’de Roman olduğu söylenen herhangi bir kişinin asılması işten bile değildi. Hemen hiçbir yerde istenmeyen Romanlar, birçok ülkeden sürülmelerine karşın, bir süre sonra bu ülkelere geri dönmeyi başarırlardı. II. Dünya Savaşı’nda Yahudiler gibi Romanlar da Almanlar tarafından büyük bir kıyıma uğratıldılar. 200.000 -800.000 arasında Roman çoluk çocuk aşağı ırktan oldukları gerekçesiyle Macaristan, Polonya ve Çekoslovakya’daki Nazi kamplarında yok edilmiş bu katliam Roman halkı tarafından porajmos “parçalanmak” olarak adlandırılmıştı. Günümüzde de Romanlar yaşadıkları bütün ülkelerde ayrımcılığa tabi tutulmaktadır. Bu yüzden de birçok ünlü roman kimliğini gizlemek durumunda kalmıştır. Ama bazıları kendilerini internet yoluyla tanıtmaktan bile çekinmezler .
Bugün Romanlar başta işçi sınıfı olmak üzere tüm modern sınıfların birer eklentisi haline gelmişlerdir. Halkla kaynaşmışlardır. Romanların kültürlerini yaşayıp yaşatmaları onlara ırkçıkla yaklaşmayı gerektirmez. Yazık ki hemen tüm toplulumuz bu hataya düşmektedir. Başta kapitalist devlet uyguları olmak üzere.
Coğrafi Dağılım
Romanlar, dünyanın en renkli göçebe topluluklarından biridir. Büyük bölümü yerleşik hayata geçmiştir.
Romanlar’ın büyük bölümü gelenek, göreneklerini ve topluluklarının yönetim biçimlerini korumuştur. İlk olarak 19. yy.da Avrupa’da, sayıları 10-100 aile arasında değişen Çingene toplulukları şefler seçmeye başladı.
Roman sözcüğü yerleşik düzeni olmayan göçebe insanları çağrıştırmaktaysa da günümüzde Romanlar’ın çok azı göçebedir. Bazıları kendi istekleriyle göçebeliği bırakmış, yaşadıkları ülkenin yaşam biçimini benimsemişlerdir. Roman olmayanlarla evlenen Romanlara da artık rastlanmakta olup pek çok ülkede yerleşik yaşamaya zorlanmışlardır. Yarı göçebe, yarı yerleşik bir topluluğun sayımının yapılması güç olduğu için Romanlar’ın kesin nüfusu bilinmemektedir. Bununla birlikte tüm dünyada 4-5 milyon dolayında Roman olduğu tahmin edilmektedir.
Orta ve Doğu Avrupa
Türkiye
Türkiye’de ise 980.000 dolayında Roman olduğu tahmin edilmektedir. Türkiye’de yoğun olarak yaşadıkları yerlerin başında başta İstanbul olmak üzere,Tekirdağ,Çanakkale,İzmir, Edirne,Bursa,Antalya(zeytinköy),Adapazarı,İzmit gelir.Özellikle İstanbul’un Sulukule ve Kasımpaşa romanları meşhurdur. İzmir’de ise Konak ve Torbalı yakınlarında bulunan Ayrancılar‘da ve Karşıyaka yakınlarında bulunan Örnekköy’de romanların nüfusu fazladır.
Osmanlı’da Çingeneler
Osmanlı İmparatorluğu’ nda da Rumeli topraklarında yaşayan Romanlar ayrı yönetim sayılmışlardı. Çingene Sancağı olarak adlandırılan bu yönetim biriminde, Romanlar’ın yönetsel, mali ve askeri işleri düzenlenirdi.Osmanlı Çingeneleri müslüman olmalarına rağmen,cinayet,vatana ihanet gibi davalarada mahkum oldukları taktirde,müslümanlar gibi asılarak değil,gayrimüslimler gibi kafaları kesilerek cezalandırılırdı. [36]
Terminoloji
Anadolu Türkçesi ve yayıldıkları bölgelerde Roman halkına çeşitli isim ve sıfatlar takılmıştır. Sıfatlar daha çok yapılan meslekle ilgili olup özellikle Balkan yarımadasında gümüşçü, demirci, kalaycı, nalbant, müzisyen, kaşık yapımcısı, madenci terimlerinin yerel dillerde karşılıklarıdır. Aşağıdaki listede ise isimler yer almaktadır: [37]
Türkçe terminoloji
- romen (İzmir)
- cingen (Aydın)
- çingene (Bergama)
- Şopar (Tekirdağ)
- mıtrıp (Van, Diyarbakır)
- mutruf (Ardahan)
- cingan (Ilgın, Konya)
- bala (Ilgın, Konya)
- poşa (Erzurum,Artvin,Ardahan)[38]
- elekci (Ilgın, Konya)
- cingen (Konya)
- cingan (Espiye, Eynesil)
- ċingan (Sürmene)
- çingan (Maçka)
- çincane (İkizdere)
- çingân (Akçaabat)
- göçebe zanaatçı
- Gurbet (Tunceli yöresinde), gurbat/kurbat (Hatay)
- Kareçi (Birecik) (ayrıca Diyarbakır ve civarinda Kareçi, belki de Pakistan Karaçili anlamında)
- çingit “göçebe, çingene” (Amasya, Samsun)
- cingane “yaramaz, haşarı”
- cıngan (Şalpazarı, Giresun)
- cingen, cingit (Samsun–Bafra)
- abdal (Dörtyol , Hatay – K. Maraş)
- cingan (Gölbaşı,Bala,Şereflikoçhisar-Ankara)
- esmer vatandaş, kara kuvvetleri, Çerge, Firavun, Çingene (Edirne)
- dom ( Van,Hakkari)
- Cono (Adana)
- Davulcu – Yaptıkları meslekten dolayı. Daha önceleri Ayıcı (Ayı oynatmaktan dolayı) bilinirlerdi (Ceyhan)
- Sepetçi – Yaptıkları meslekten dolayı (Ceyhan)
- Aşıq – ([Diyabakır)]
- kıpti – pek çok bölgede eş anlamlı olarak.
- orom ([Gökçebey])
- Athingani, Atzinganoi (Yunanistan)
- Cadegipti, Cingali, Cinguli, Zingari, Zingaro (İtalya)
- Cascarots (Baskça)
- Cigani (Slovenya)
- Cigány, Ciganyok, Pharaones “Firavun’un halkı” (Macaristan)
- Cikan (Çek)
- Cyganie (Polonya)
- Garaçı (Azerbaycan)
- Giofog (Galce, İrlanda)
- Gipcyan, Gipson, Gypsy (İngiltere)
- Gitan, Manouches, Tzigane, Saracens “Araplar” (Fransa)
- Gitano (İspanya
- Gypsy (İngilizce)
- Luri, Luli (İran)
- Qereçi (Mıtırıb,Elikci) (Zazaca)
- Nuri (Mısır, Suriye, Filistin)
- Rom/Roma/Rroma (birçok dilde)
- Tatarre “Tatarlar”,
- Ţsigani (Romanya)
- Ţsıgan /цыган/ (Rusya)
- Zegynen (İsviçre)
- Zigenare (İsveç)
- Zigeuner, Sinti (Almanya, Belçika ve Hollanda)
- Zingarelle, (İtalya), Verdi bazı eserlerinde çingenelere değinmiştir ve La Traviata’da da bir çingeneler korosu bölümü vardır.
- gıptı ,kıpti “kutsal kitaplarda” tarihi din kayıtlarında
Etimoloji
Roman kelimesi, Roman dilinde rom “koca” kelimesiyle ilişkilendirilmekte olup Sanskrit rama (रम) ramaṇa (रमण) aynı anlama gelmektedir. Türkçe’de Roman halkını tanımlamak için kullanılan Çingene kelimesi ise Yunanca tsinganos (τσιγγάνος) kelimesinden ödünçlenmiştir. Kelimenin kökeni Eski Yunanca Αιγύπτοι (Modern Yunanca γύφτο) “Mısırlı” anlamındadır. Eski Yunanlılar Roman halkının Mısır kökenli olduğuna inandığından bu tanımı kullanmaktaydı. Batı dillerinde kullanılan gypsy terimi bu kelimeden gelişmiştir. İlginç bir benzerlik olarak Osmanlı ve Anadolu Türkçesi’nde Roman halkını tanımlamak için kullanılan diğer bir terim olan Kıpti‘nin Mısır halklarından birisinin adı olmasıdır.[39]
Kaynakça
^ Center for Documentation and Information on Minorities in Europe – Southeast Europe, ‘MINORITIES IN SOUTHEAST EUROPE: Roma of Albania’, 2000. (Word dosyası)
^ Druzhemira Tchileva, Emerging Romani Voices from Latin America, European Roma Rights Centre
^ Jorge M. Fernandez Bernal. The Rom of the Americas (“Argentina”)
^ Resmî data: 678.000
800.000 – 1.000.000 Jorge M. Fernandez Bernal, The Rom of the Americas (Brezilya bölümünde)
^ 2001 resmî nüfus sayımına göre, 370.908 Bulgaristanlı kendini Roman olarak tanımaktadır. (resmi sonuç).
^ 1992 nüfus sayımında 313.000 kendi ilanıyla Roman (Elena Marushiakova and Vesselin Nüfusov, The Gypsies of Bulgaria: Problems of the Multicultural Museum Exhibition, 1995. Patrin Web Journal). Marushiakova ve Nüfusov, “The Roma in Bulgaria”, Sofia. 1993. kitabına göre, Roman kimliğini benimseyen kişi sayısı 194.000 (1956), 214.167 (1959), 373.200 (1976); 523.519 (1980); hükumet tarafından Romalı olarak tanımlayan kişi sayısı 576.927 (1989), ancak yarısından fazlasının kendini Türk kimliği tercih ve ilan ettikleri hatırlanmalıdır. (s. 92–93). Marushiakova ve Nüfusov’un kaba ve şahsi tahmine göre, 1993 yılında Roman kökenli etnik kimliğinine sahip olduğu halde farklı etnik kimliğini benimseyen halkın toplam sayısı yaklaşık 800.000 (s. 94–95). Marushiakova and Nüfusov’un 1995’te buna benzer tahmine göre, 750.000 ±50.000. Bazı uluslararası kaynakları 700.000 – 800.000 gibi resmî nüfus sayımlarına göre büyük rakam gösterilmektedir. (UNDP Avrupa Bölge Bürosu) göre daha büyük rakamlar gösterilmektedir. Bulgaristan halkın 300.000’dan fazla Roman kökenlilerin kendi etnik kimliğini Türk ya da Bulgar olarak göstermek geleksel eğilimleridir. Diğer istastikler: 1990’de 450.000 olarak tahmin edilmiştir (U.S. Library of Congress study); 1992’de İçişleri Bakanlığı tarafından yapılan gizli nüfus sayımından en az 553.466 olduğunu alıntı edilmiştir (bakınız. Marushiakova ve Nüfusov, 1995).
^ http://home.cogeco.ca/~rcctoronto/pdfs/fs08canada.pdf Ronald Lee, Roma in Canada, Roma Community Centre, 1998 PDF dosyası
^ Sčítaní lidu. domů a bytů 2001 (2001 nüfus sayımı), Český statistický úřad, 2005
^ http://skola.romea.cz/cz/index.php?id=historie/14 Petr Lhotka, Romové v České republice po roce, Vzdělávací cyklus o Romech, 1989
^ The State of the Roma in Greece, Hellenic Republic – National Commission for Human Rights (2001-11-29)
^ The Situation of Roma in Selected Western European Countries: Report to the OSCE Conference on Anti-Semitism and on other Forms of Intolerance Cordoba. Spain., International Helsinki Federation for Human Rights , June 8-9. 300.000 – 350.000 (Word dosyası)
^ http://www.nepszamlalas.hu/eng/volumes/06/00/tabeng/1/load01_10_0.html
^ http://www.csmonitor.com/2008/0213/p07s02-woeu.html
^ http://www.demos.hu/index.php?name=OE-DocManager&file=download&id=19&keret=N&showheader=N Hungary’s Strategic Audit, DEMOS Hungary, ISBN: 9632190300 (PDF dosyası)
^ Hindu of India, Joshua Project
^ Lambanis or Gypsies, Kamat
^ Iran Gypsy Nüfusulation. Dom Research Center. 26.08.2007 tarihinde erişilmiştir.[dead link]
^ Liégeois, Jean-Pierre (1994). Roma. Tsiganes. Voiageurs (Fransızca dilinde), 34, Conseil de l’Europe.
^ http://www.stat.gov.mk/pdf/kniga_13.pdf Census of nüfusulation. households and dwellings in the Republic of Macedonia, Republic of Macedonia State Statistical Office, Mayıs 2005] 2002 yılında 53.879 (PDF dosyası)
^ Diğer kaynaklara göre, 0,7–2,5 milyondan fazla. Romanya 2002 nüfus sayımı (PDF dosyası) 535.250. Ancak diğer kaynaklar ile çelişmektedir. Romalıların çoğu ayrımcılıktan korkarak farklı etnik olarak kendini tanıtmışlardır. Çoğunluğu Rumen olarak, Batı bölgelerde Macar olarak, Dobruca bölgesinde Türk olarak kendini tanıtmışlardır. Uluslararası kaynaklar ise resmi nüfus sayımına göre daha büyük rakam vermektedir. Onların kimlik kart sahibi olmadıkları için çoğu hiç kaydedilmemiştir.
^ Centrul de Resurse pentru Diversitate Etnocultuală, Romii din România (RDF dosyası)
^ WORLD BANK INVOLVEMENT IN ROMA ISSUES, World Bank
^ Chungui Qiao, ‘IAOS SATELLITE MEETING: MEASURING SMALL AND INDIGENOUS NÜFUSULATIONS’, Social Policy Journal of New Zealand C.25, Temmuz 2005 (PDF dosyası)
^ http://www.nzz.ch/nachrichten/schweiz/rumaenien_sieht_ende_starker_auswanderung_1.698521.html
^ НАЦИОНАЛЬНЫЙ СОСТАВ НАСЕЛЕНИЯ (National Nüfusulation – 2002 Russian Census) perepis2002.ru kayıtlı Romanların sayısı 182.766
^ Jean-Pierre Liégeois’nın araştırması (Jean-Pierre Liégeois, Roma. Tsiganes. Voiageurs, Conseil de l’Europe, 1994, s. 34.)’na göre Rusya’da 220.000–400.000 Roman yaşanmaktadır.
^ http://europeandcis.undp.org/uploads/public/File/rbec_web/vgr/chapter1.1.pdf UNDP Bölgeal Bureau Europe (PDF dosyası)
^ Slovakia seeks help on Roma (Fionnuala, Sweeney, CNN)
^ CIA World Factbook “Slovakia”
^ U.S. Spain – The Gypsies
^ Gayri resmî sayım Reaching the Romanlar—A Feasibility Study Report (International Romani Studies Network, Istanbul, 2006. s.13. Ayrıca bakınız: Turkey: A Minority Policy of Systematic Negation (International Helsinki Federation for Human Rights report) [http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2005/05/08/639714.asp AB ülkeleriyle ortak bir noktamız daha ÇİNGENELER (Ayten Serin, 8 Mayıs 2005, Hürriyet), [http://www.milliyet.com.tr/default.aspx?aType=SonDakika&Kategori=yasam&ArticleID=873452&Date=07.06.2008&ver=16 Türkiye’deki Kürtlerin sayısı! (6 Haziran 2008, Milliyet)
^ Ukrainian census 2002
^ Estimation by SKOKRA (The Council of the Kumpanias and Organizations of the Americas) and Romani Union
^ a b Öztürk, a.g.e. s. 281
^ Herman Berger. Çingene Mitolojisi. s. 5
^ Marushiakova, E., Popov, V. Osmanlı Imparatorluğu’nda Çingeneler. Istanbul
^ Özhan Öztürk. http://www.karalahana.com/makaleler/kitap/Karadeniz_ansiklopedik_sozluk.htm Karadeniz: Ansiklopedik Sözlük. 2. Cilt. Heyamola Yayıncılık. İstanbul. 2005. ISBN 975-6121-00-9. s.280-281]
^ Anadilleri Ermenice olup Doğu Anadolu’da yaşamaktadırlar.Bkz. Öztürk. a.g.e. s. 281
^ özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük Öztürk, s. 280
