Erken insan evrimi konusundaki düşüncelerimizi kökünden değiştiren 4.4 milyon yaşındaki Ardipithecus ramidus iskeletinin 15 yıllık bir çabadan sonra yeniden yapılandırılması 2009’a damgasını vuran en önemli bilimsel buluş olarak değerlendirildi. Bugüne dek bulunan en eski insansı iskeleti olan “Ardi” eski akrabalarımızın neye benzedikleri konusunda beklenmedik ipuçları sunuyor.
İnsanın en eski atası bulundu
İnsanoğlunun kökenleri konusunu derleyip toparlamaya çalışmak, kimi parçaları yitik, son derece karmaşık dev bir yapbozu tamamlamaya çabalamaktan farksız. Bu eksik parçaların kimi belki hiçbir zaman bulunamayacak; bulunan parçaların yerli yerine oturtulması da kimi zaman hiç kolay olmayacak.
Gelgelelim, fosil avcıları arada sırada da olsa bu eksik halkaların yerine tam olarak oturan ve mevcut görüşü anında yerle bir eden parçalar buluyorlar. Böyle bir buluşla sonuçlanan sürecin tohumları Kasım 1994’te, Etiyopya’nın tozlu Orta Avaş bölgesinde bir insansı eline ait iki kemik parçasının gün ışığına çıkartılmasıyla birlikte atıldı.
Bu buluşu izleyen birkaç hafta içinde yüzü aşkın parça daha bulundu. 15 yıl süren kapsamlı çalışmalar geçtiğimiz günlerde 4.4 milyon yıl öncesine uzanan ve bir olasılıkla insanın atası olan Ardipithecus ramidus adlı bir kadın iskeletinin bulunmasıyla sona erdi.
Science dergisinin 2 Ekim tarihli özel sayısında 10 farklı ülkeden 47 yazar tarafından kaleme alınan 11 makalede, Ardi adı verilen ve 125 parçadan oluşan insansı iskeleti ayrıntılı bir biçimde ele alınıyor. Orta Avaş araştırma ekibi önderlerinden ve Kaliforniya Üniversitesi uzmanlarından Tim White,”İskeletin biyolojik özelliklerinin kavranabilmesi için asıl gerekli olan bölümler kafatası, dişler, leğen kemiği, bacaklar, el ve ayaklardır. Elimizde bunların tümü var. Bu fosillerin en müthiş yönü, evrim sürecinde 4.5 milyon yıl öncesine uzanan kara bir deliğe ışık tutmaları” diyor.
Pennsylvania Eyalet Üniversitesi biyolojik antropoloji uzmanı Alan Walker da, Ar. Ramidus türünün, daha önce yine Etiyopya’da bulunan ve bugüne dek bulunan en eski insansı iskeleti sayılan 3.2 milyon yıllık Lucy’den çok daha önemli ve çok daha sıra dışı olduğuna, buradan elde edilecek verilerin yalnızca kendi evrimsel geçmişimizin değil, aynı zamanda en yakın akrabamız olan büyük maymunların geçmişine de yepyeni bir boyut kazandırabileceğine dikkat çekiyor.
Ardi’nin hemen hemen eksiksiz denebilecek kalıntılarının yanı sıra, yaşadığı çevreden toplanan aynı döneme ait 150 bini aşkın bitki ve hayvan fosili de olası en eski atalarımız konusunda benzersiz bilgiler sunuyor. Daha da önemlisi, Ardi, yaklaşık 7 milyon yıl önce yolları ayrılan insanlar ile şempanzelerin son ortak atalarının neye benzediğiyle ilgili ipuçları da sunabilir.
White’a göre bu ortak atanın soyundan gelen en eski ve en iyi belgelenmiş türün en şaşırtıcı özelliği, “ayrılma aşamasına bu denli yakın” olmasına karşın, yaşayan primatların en yakın akrabaları olan şempanzelerle arasında çok az bir benzerlik olması. Henüz açıklığa kavuşmamış ortak atanın kemikleri bugüne dek bulunamamış olmakla birlikte, bilim insanları eldeki verilerden ve özellikle de Australopithecus ve çağdaş Afrika maymunlarıyla ilgili çözümlemelerden elde ettikleri bilgilerden Büyük-Büyük-Atamızın daha çok parmak boğumu üzerinde yürüyen ve ağaçlara tırmanan bir maymunu andırdığı sonucuna varmışlardı. Ne var ki, Ardi’nin özellikleri şempanzeyi hiç andırmıyor.
Bu da, White’a göre, son ortak atamızın bir olasılıkla her ikisinin de olmadığı anlamına geliyor. Kent Üniversitesi antropologlarından ve Orta Avaş ekibi üyelerinden C. Owen Lovejoy bulunan iskeletin insanoğlunun evrimiyle ilgili görüşleri yerle bir ettiğine, genetik benzerliklerine karşın, insanların, şempanzelerin biraz farklı bir türü olmadıklarını açıkça gözler önüne serdiğine dikkat çekiyor.
Bunların anlamı ne?
Ardi’nin anatomik özelliklerine bakılırsa, bilimsel açıdan şempanzelerin son 7 milyon yıl boyunca çok daha fazla değişimden geçtikleri ve gerçekte insanlardan çok daha fazla evrildikleri görülüyor.
Ancak bu, Ardi’nin şempanzeden çok insanı andırdığı anlamına gelmiyor. Ardi’ye “ilginç bir mozaik” niteliğini kazandıran salt insana özgü unsurların başında iki ayaklılık (bipedalizm) geliyor. 120 santimetre uzunluğunda ve yaklaşık 50 kilo ağırlığındaki Ardi’nin üst kalça kemiği, bacak kemikleri ve ayaklarının yapısı onun dik yürüyebildiğini, ancak ağaçlara tırmanma yetisini de koruduğunu ortaya koyuyor. Ağaç dallarını kavramasını sağlayan olağanüstü büyüklükteki ayak parmaklarının yine de maymunların sahip olduğu esneklikten (goril ve şempanzelerin ayakları hemen hemen elden farksızdır) ve Australopithecus ile Homo’ların yalpalamadan yürümelerine olanak tanıyan kemerden yoksun oldukları görülüyor.
Ardi’nin nesneleri yerden toplamasına ve bunları iki ayak üzerinde yürürken taşımasına olanak tanıyan ellerinin, şempanzeninkine kıyasla, çok daha becerikli ve manevraya elverişli oldukları göze çarpıyor. Bilek, el ve omuz kemikleri onun parmak boğumları üzerinde yürümediğini ve zamanının çoğunu, maymunlar gibi ağaçlar arasında salınarak geçirmek yerine, dalların arasında yok olan maymun türlerine özgü ilkel bir biçimde yol aldığını ortaya koyuyor.
Pennsylvania Üniversitesi paleoantropoloji uzmanı Alan Walker, son ortak atamız ile Australopithecus’ların arasında kalan özelliklere sahip olan Ardi’nin harika bir Darwinci yaratık olduğunu öne sürüyor.
Ardi’nin yalnızca fosillerini incelemekle kalmayıp, gün yüzüne çıkartılan en az 35 farklı Ar.ramidus’a ait olduğu sanılan 110 başka kalıntıyı da araştıran bilim insanları da bunun bilincindeler. Bu kemiklere aynı bölgeden toplanan binlerce bitki ve hayvan fosili de eklendiğinde Ardi’nin yaklaşık 200,000 kuşak önce dolandığı ortamın açıkça gözler önünde canlanması da işten değil.
Görünüşe bakılırsa, bu bölge ormanların ve tatlı su kaynaklarının yer yer yoğunlaştığı ağaçlıklı yeşil bir alandı. Kolobus maymunları ağaçlarda çene çalarken, babunlar, filler, sarmal boynuzlu antiloplar ve sırtlanlar ortalıkta dolanmaktaydı. Ada tavşanları, sivri fareler, kirpiler ve küçük etçil hayvanlar çalılıkların altına sıvışmışlardı. Çeşit çeşit yarasalar, tavus kuşu da dahil, en az 29 kuş türü, kumrular, muhabbet kuşları, kırlangıç ve baykuşlar kol gezmekteydi. Etiyopya çökellerinde çitlembik tohumları, fosilleşmiş palmiye ağaçları ve incir ağacı polenleri gömülüydü. Her şeyi yiyen Ar.ramidus’lar hiç kuşkusuz bunlarla besleniyorlardı.
Bu tablo evrim konusunda yerleşik denebilecek bir görüşü yerle bir ediyor. Paleoantropoloji uzmanları bir zamanlar atalarımızın iki ayak üzerinde yürümelerine neden olan unsurun Afrika ormanlarını savanlara dönüştüren iklim değişikliği olduğunu düşünüyorlardı.
Bu düşünceye göre, böyle bir ortamda ayakları üzerinde durabilen primatlar uzun çalılıkların ardını görebildiklerinden parmak boğumları üzerinde yürüyen canlılardan daha avantajlı durumdaydılar. Buna bağlı olarak, primatlar çok daha kolay yiyecek bulabiliyorlar ve kendilerini düşmanlardan daha kolaylıkla koruyabiliyorlardı. Lucy’nin bağlı olduğu türün kimi zaman daha ağaçlık bir alanda yaşamaları bu kuramı giderek geçersiz kılmaya başladı.
Ardi’nin benzer bir ortamda yüz binlerce yıl önce dik yürüyebiliyor olduğu gerçeği bunun başka bir nedeni olması gerektiğini açıkça ortaya koyuyor.
Toplumsal davranışları
Bu nedeni kimse bilmemekle birlikte, Ardi’nin toplumsal davranışlarıyla ilgili bir kuram bu konuda birtakım ipuçları verebilir. Lovejoy, Ar.Ramidus’un insan dışında başka primatlarda rastlanmayan bir sosyal sisteme sahip olduğuna inanıyor. Goril ve şempanzelerde, erkekler dişilerin ilgisini çekmek için birbirleriyle kıran kırana savaşırlar. Oysa, Lovejoy’a göre, Ardipithecus erkekleri arasında böylesi bir çekişmeye tanık olunmuyor. Tam tersine, erkekler dişilerle yakın ilişki kurmayı ve (yaşamboyu mutlaka tekeşli olmak zorunda kalmasalar bile) yavrularını yetiştirmek için birlikte kalmayı yeğliyorlar.
Bu uyumlu var oluşun en somut kanıtı Ardipithecus’ların dişlerinden geliyor: Bu türün köpek dişleri, erkek şempanze ve gorillerin savaşmak için kullandıkları hançerimsi sivri üst azı dişlerine kıyasla, oldukça küt. Bu da dişilerin, daha küçük azı dişli erkeklerle eşleşmeyi yeğlediklerini gösteriyor. Lovejoy’a göre, dişilerin böylesine güçlü bir konuma sahip olmaları için Ar.Ramidus’ların erkeklerin işbirliğine açık oldukları bir sosyal sistem geliştirmiş olmaları gerekiyor. Bu sistemde erkekler bir olasılıkla dişilere ve yavrularına yardım ediyor, onlara yiyecek buluyor ve bulduklarını paylaşıyordu.
Böylesi bir davranış değişimi iki ayaklılığın ortaya çıkışına da bir açıklık getirebilir. Nihayetinde, iki ayak üzerinde dik yürüyemeyen bir canlının ormanlık alanlarda yiyecek taşıması hiç de kolay değildir.
Toplumsal davranışla ilgili bu tür ayrıntılardan yola çıkarak bir görüşe varılması, hiç kuşkusuz, spekülatif bir yaklaşım. Nitekim, çok sayıda bilim insanı araştırmayı kaleme alanların vardıkları kimi başka önemli sonuçların yeniden değerlendirilmesi gerektiğine hemen dikkat çektiler.
Sorunlardan biri Ardi’nin iskeletinin kimi parçalarının neredeyse un ufak olmuş durumda bulunmuş olmasından kaynaklanıyor. Bu yüzden parçaların çok daha kapsamlı bir dijital yeniden yapılandırmadan geçirilmesi gerekiyor.
Gelgelelim, Science dergisi her zaman özel sayı yayımlamıyor ve bu sayıdaki yazılarda betimlenen fosillerin olağanüstü sayıda ve çeşitlilikte olması bilim insanlarının somut kanıtlar üzerine tartıştıkları anlamına geliyor. White,“Orta Avaş’taki çalışmalarımıza başladığımızda insan fosil kayıtları yaklaşık 3,7 milyon yıl öncesine dek uzanıyordu. Şimdi ise elimizde insan soyunun ortaya çıkışına yaklaşık 700.000 yıl daha yakın bir döneme ait yığınla bilgi var. Bu yalnızca bir iskeletten ibaret değil. Onun sayesinde tümden karanlık bir dönemle ilgili yüksek çözünürlükte bir görüntüye ulaşıldı,” diyor. Daha çok parçanın bulunması amacıyla çabalar sürdürülüyor, ama yapbozun en azından ana hatları giderek aydınlığa kavuşuyor.
