Yazıya oturduğumda takvime bakıyorum: 15 Haziran.
Özgür Üniversiteden Araştırmacı Ali Sait Çetinoğlu’nun 15 Haziran’da Beyazıt Meydanında asılan Paramaz ve diğer 19 Ermeni sosyalistini anımsatan kısa bir iletisi* ulaşmış adresime.
Ve elbette içinde yaşadığım 15-16 Haziran olayı.
İki tarihin üst üste gelmesi ilginç…
1915 yılında Ermeni sosyalistleri idam ediliyor.
Ondan tam 55 yıl sonra İstanbul proletaryası ayaklanıyor.
Kent 2 gün fiilen işçilerin eline geçiyor.
Kendiliğinden, gerçek bir işçi başkaldırısı…
Potansiyel bir İstanbul Komünü, biraz daha devam etme olanağı olsa…
15-16 Haziran’ı bir başka yazıya bırakıp, bizim Paramaz’a dönelim.
Kod adı Paramaz olan Matteos Sarkisyan, bir Ermeni fedaisi, özgürlük savaşçısı ve siyasal aktivist. 1863 yılında Meğri kentinde doğdu. Eçmiadzin’de eğitim gördü. Nahçevan’da öğretmenlik yaparken, Stefan Sabah-Gülyan ile tanıştı [1915 yılında o da Divan-ı Harp tarafından gıyabında idama mahkum edilecekti] ve Ermeni Sosyal Demokrat Partisine [Hınçak] girdi. 1903 yılında Rus Çarlığının Kafkasya Genel Valisi Golitsin’e karşı bir suikast örgütledi. 1905-06 yılları arasında Azeri-Ermeni kıyımları sırasında iki halkın bir arada yaşaması için çaba harcadı.
1908 Devriminden sonra, yeni doğmakta olan Türk Sosyalist hareketi gibi Hınçaklar da, Ermeni Devrimci Federasyonu’nun tersine, İttihat Terakki diktasına karşı tavır aldılar ve muhalefet ile ortak davrandılar.
1913 Babıali Baskını denen hükümet darbesinden sonra, Osmanlı muhalefeti İttihat Terakki Partisi diktatörlüğüne karşı direniş kararı aldı. Bu muhalefetin öncülerinden biri de Paris’e sürgüne giden Kürt Şerif Paşa idi. Ordu içinde de, Halaskar Zabitan grubu daha 1912’de verilen sözlerin tutulmaması üzerine parlak veren Arnavut isyanından sonra dağa çıkmıştı.
Liberal ve otonomcu muhalefetin öncüsü Prens Sabahattin’de Paris’e sürgüne giderken, İttihatçı cunta, muhalif aydınlara yönelik bir tevkifat başlattı. Bunlar arasında daha sonra TKP’yi kuracak olan Mustafa Suphi de vardı. Mustafa Suphi Sinop Cezaevinden Rusya’ya kaçmayı başaracaktı.
Diğer Osmanlı muhalefetiyle bağlantılı olan Hınçaklar’ın 1913 yılında Romanya’da toplanan kongresinde, İttihat Terakki cuntasının ve 1909 Adana kıyımı faillerinin “cezalandırılması” doğrultusunda karar alındı.
Bir muhbir bu planı cuntaya duyurdu. Kürt Şerif Paşa’nın Paris’ten yaptığı açıklamalar da İTF yöneticilerini telaşa sevk etti.
Daha savaş patlamadan Paramaz ve arkadaşları gözaltına alındılar. İlk başta hiç kimse idam beklemiyordu. Çünkü eylem zaten önceden öğrenildiği için, tasarım evresinde kalmıştı.24 Nisan’da aydınlara yönelik toplu tutuklamadan bir süre sonra idama mahkum Paramaz ve arkadaşları hakkındaki hüküm 15 Haziran’da infaz edildi. Zaten soykırıma dönüşen zorunlu göç de o sıralarda başlatılmıştı.
Eğer eylem başarılı olsaydı, belki de cunta Osmanlı devletini milyonlarca sivil ve askerin öldüğü 1. Dünya Savaşı macerasına sürüklemeye fırsat bulamayacaklardı.
İstanbul’un göbeğinde kurulan idam sehpaları, herkesi dehşete düşürdüğü gibi, uzun süre en küçük muhalefet potansiyeline olanak tanımadı.
İdam edilenler İstanbul surları dışında bir yere gömüldüler.
Bir anlatıya göre, daha sonra topluca gömüldükleri yerden alınıp, 1908 Devrim Şehitleri Anıtı’nın oraya sessiz ve gizlice defnedildiler.
İdam edilenlerin listesi şöyle:
Paramaz (Matteos Sarkisyan) – Բարամազ
Dr. Benne (Bedros Torosyan) – Տքթ. Պէննէ (Պետոս Թորոսեան), Harputlu)
Aram Açıkbaşyan – Արամ Աչըգպաշեան – (Krikor Garabedyan, Arapkirli)
Keğam Vanikyan – Գեղամ Վանիկեան, (Vanlı), gençlik dergisi “Gaidz” in editörlerinden
Murat Zakaryan – Մուրատ Զաքարեան, (Muşlu)
Yervant Topuzyan – Երուանդ Թօփուզեան
Hagop Basmacıyan – Յակոբ Պասմաճեան
Smpat Kelekyan – Սըմբատ Գըլըճեան
Rupen Garabedyan – Ռուբէն Կարապետեան
Armenag Hampartsumyan – Արմենակ Համբարձումեան
Abraham Muradyan – Աբրահամ Մուրատեան
Hrand Yegavyan – Հրանդ Եկաւեան
Karnig Boyacıyan – Գառնիկ Պօյաճեան
Hovhannes D. Ğazaryan – Յովհաննէս Տ. Ղազարեան
Mgrdiç Yeretsyan – Մկրտիչ Երէցեան
Yeremya Manukyan – Երեմիա Մանուկեան
Tovmas Tovmasyan – Թովմաս Թովմասեան
Karekin Boğosyan – Գարեգին Պօղոսեան
Minas Keşişyan – Մինաս Քէշիշեան
Boğos Boğosyan – Պողոս Պողոսեան
İsimler yayıncı Teotig’in (Teotoros Lapçinciyan): Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան [Ermeni Dinadamlarının Golgotha’sı ] adlı kitabından alınmıştır, H. Mateossian, İstanbul 1921. s.15.
Anıları önünde saygıyla eğiliyoruz.
