1 Temmuz 1959’da, İran’’da yayınlanan Penam gazetesi Zahedan yakınlarında kayalara oyulmuş bir tapınak bulunduğunu açıklamıştı. Tapınak, küçük bir dehlizden girilebilen geniş bir odadan ibaretti. Cesaret edip içeri girenler, Kazan Üniversitesinden arkeolog N. Brodnikov ve yardımcısına ait olduğu daha sonra anlaşılacak iki ceset bulmuşlardı.
Cesetler antik bir satranç masasının iki yanındaydı. Adli tabip, arkeolog ile yardımcısının altı yıl önce öldüklerine hükmetti. Cesetlerde bir cinayeti akla getirecek hiçbir iz bulunamadığından, bu kişilerin ölümlerinin, hastalık olasılığı bir yana, açlık ve susuzluktan olabileceği Sovyetler’in elçisine duyuruldu. Gel gelelim elçi, Brodnikov’la yardımcısının yanlarında ilaç ve tüketilmemiş bol miktarda erzak olduğunu belirtip adli tıp raporunun doğruluğu konusunda şüphelerini dile getirdi.
Bununla birlikte bir uzman heyeti, olay yerinde yaptığı araştırmada adli tıp raporunu doğrulayacak ipuçları buldu. Brodnikov’la yardımcısı satranç oynarken ölmüşlerdi.
Daha sonra, onların satranç masası başında ölümü beklediklerini düşündü herkes.
Brodnikov’la yardımcısının ölümlerinden altı yıl sonra gizli bir tapınağın içinde satranç masası başında bulunmaları olayına, Arjantin’de yayınlanan bir satranç dergisi, “Garip ama Gerçek” köşesinde bir sütunluk yer ayırdı.
Buradan, arkeologla yardımcısının oynadıkları oyunun bilinen satrançtan biraz değişik olduğunu öğreniyoruz: Tahta, “9×9” kareden oluşuyordu ve taşlar otuz altı taneydi. Sözü edilen dergide bu olayı anlatan yazar, kim bilir, belki taşların da bilinenlerden farklı hareketleri olduğunu ekliyor. Bunun yanında, İranlı yetkilileri Brodnikov’un büyük bir olasılıkla bu garip satrancın kurallarını kaydettiği not defterini dünyaya açıklamamakla suçluyor.
Elimize geçen birtakım belgeler bilmece gibi görünen bu olayı çözmemize elverdi. Her şeyden önce, Brodnikov’un bulduğu tapınakta rastladığı satranca benzeyen oyunun asıl adının “Rabnuma” olduğunu biliyoruz. “Rab” ve “-numa” sözcüklerinden oluşan bir ad bu. Hicri Vl. Yüzyılda yaşamış ve daha sonra mezhebinden dönen bir Yezidi olan Husrev’in, bu oyunun kuralları hakkında yazdığı ve oyunla aynı adı taşıyan kitabın elimizde yalnız “mukaddime”si bulunduğu için Rabnuma’nın nasıl oynandığını bilmiyoruz.
Onun bulucusu olan Husrev’in yaşamı hakkında bazı bilgilere Tezakirü’l Mücrimin adlı eserde rastlıyoruz ancak. Önceleri bir Yezidi olan Husrev, peygamberliğini ilan etmiş; fakat karşılaştığı sert tepki öldürme girişimlerine dek vardığı için mezhebinden çıkıp yaşadığı yeri, yani Irak’ı terk etmiş. İran’ın Zamehan kentine yerleşen Husrev, sırları halka açıklamanın yol açacağı tehlikeler konusunda acı tecrübelere sahip olduğundan, burada kapalı bir tarikat kurmuş. Adı geçen eser, (daha sonra Brodnikov’un bulacağı) tapınağı da Husrev’in yaptırdığını anlatıyor.
Husrev’in, bulduğu oyunla aynı adı taşıyan Rabnuma adlı eserinde tanrısal vahyi almak için bir anahtar peşinde olduğunu görüyoruz. Husrev, seksen bir haneli bir tahtada otuz altı taşla oynanan ve satranca çok benzeyen bu oyunu tasarlamış. Gel gelelim, bu satrançta tek akıllıca açılış, yine bulucusunun tasarladığı, doksan dokuz hamlelik bir kombinezon. Eğer bu açılış yapılırsa, ilk taşın alınması için dokuz bin dokuz yük doksan dokuzuncu hamleyi beklemek gerekiyor. Açılışın yalnızca ilk hamlesini biliyoruz: E2e4!! Bulduğumuz diğer bir şey, e2 piyonunun siyah ve beyaz şah ile oyunun sonunda kalacak üç taştan biri olduğu. Esere göre e2 piyonu (Husrev “e” yerine Farsça’da beşinci harf olan “t”yi kullanmış) oyunun sonunda vezir olup siyahların mat olmasına neden olacak.
Bununla birlikte Rabnuma adlı oyunun dünya tarihinde ancak bir kez oynanabileceğini ileri sürüyor eser. Eğer oyunculardan biri kasıtlı olarak yenilme yoluna gitmezse (ki, Rabnuma’ya göre bu olanaksız bir şey) oyun sonsuza kadar sürer.
Bu oyunun açılışındaki doksan dokuz hamle, ister istemez Allah’ın sıfatlarının sayısı olan “doksan dokuz”u akla getiriyor. İkinci bir ilginç nokta, evrenin, Tanrı’nın bir tezahürü olduğu yollu Sufi düşüncesine koşut olarak Husrev’in şu iddiası: Tanrı, sonsuza kadar sürecek bu oyunda kendini açımlar…
Buna göre, her hamleye karşı bir hamle, sav ve karşı sav, matı ya da sentezi biraz daha yaklaştırıyor. E2 piyonunun vezir olması, “kurtuluş” temasını, tektanrıcı dinlerdeki “ruhun kurtuluşu” temasını çağrıştrıyor. Mat ya da sentez anında, yani siyahların ya da şeytan’ın yenildiği anda Tanrı’nın kendini açımlamış olacağını söylüyor eser. Burada, oyunun adının neden Rabnuma olduğunu anlıyoruz.
Arapça’da “Rab” sözcüğünün anlamı “Tanrı”dır; “-numa” ise Farsça bir son takıdır ve “…yi gösteren” anlamına gelir.
Elimizdeki bir diğer belge, Husrev için onun müritlerinden biri tarafından yazılan bir methiye; Husrev name adını taşıyor. Husrev’in bol, bol övüldüğü sayfaları atlıyoruz. Ama kitabın son bölümü konumuz açısından önemli bazı bilgileri içeriyor.
“Rabnuma oynayan” müritlerle ilgili bölüm bu.
Anladığımız kadarıyla, bu oyuna başlayan, ya da aşağıda göreceğimiz nedenle bu oyunu bırakanlardan devralan müritler, oynadıkları ikinci hamleden sonra altı hamle sonraya, dördüncü hamlenin ardındansa yirmi dört hamle sonraya kadar vb… mevcut pozisyondan hareketle gerçekleştirilebilecek bütün kombinezonları kestirebiliyorlarmış. Zaman geç tikçe, gerek kendileri ve gerekse dış dünya hakkındaki herşeyi düşüncelerinden soyutlayıp kafalarını bir kombinezonlar sonsuzluğuyla dolduruyorlar ve hatta, yemeyi içmeyi bile akıllarına getiremiyorlarmış.
Husrev name’de bu konuda şöyle bir öykü anlatılıyor.
“Müritlerden biri daha oyunun başlarındayken Rabnuma’yı bırakarak zevk ve eğlence içinde yaşamak istediğini söyleyip tarikattan ayrılmış.
Ne var ki, oyunu bırakışının daha ikinci gününde “vezir desteğinde kale”yle ilgili bir kombinezon kurmaya başlamış. Uzadıkça uzuyormuş kombinezon; öyle bir an gelmiş ki, onu yemez içmez bir durumda bulmuşlar. Üç gün sonra da ölmüş.
Husrev name’de, oyuna başladıktan sonra vazgeçmenin, bir koşul dışında, olanaksız olduğu yazıyor: Bu koşulsa, oyuncunun bir güzele aşık olması. İşte o zaman oyuncu, bir kombinezonlar dizisini değil de aşık olduğu güzeli temaşa edermiş.
Husrev name’den, tarikat içinde bu durumların hoş görüldüğü anlaşılıyor: Sufi geleneğine koşut olarak bu tarikat, “akl”a olduğu kadar “aşk” ada değer veriyor. Zaten eserde Rabnuma, “Aşkın mantığı ” olarak da tanımlanıyor.
Rabnuma’nın oynanmasına Hicri 509 yılı Recep ayının ikinci cumasında başlandığını yine aynı eserden öğreniyoruz.
Husrev name’nin yazıldığı Hicri 539 yılına kadar altı bin hamle yapılıp altı ayrı deftere düzenli olarak kaydedilmiş.
Bu kayıtların tarikat üyeleri için Tanrı’nın vahyi değerini taşıdığını belirtmemize bilmem gerek var mı?
Rabnuma’nın H.539 yılından sonraki bilinmedik bir tarihte yarım bırakıldığı anlaşılıyor.
Büyük bir olasılıkla Brodnikov’la yardımcısı, tapınakta buldukları bu yarım bırakılmış oyunu sürdürmeye kalkışmışlar.
Arkeologla yardımcısının trajik sonları da böylece belli oluyor…
İhsan Oktay Anar | Mor Köpük Oyun Özel sayısı
