Yoksul bir ırgat ve göçmen olan Prusyalı bir baba ve İrlandalı bir annenin çocuğu olarak 27 şubat 1902’de A.B.D’nin Kaliforniya eyaleti salinas köyünde dünyaya geldi Henüz on dört yaşındayken yazar olmayı aklına koyan Steinbeck, eserlerinin çoğuna mekân olarak seçtiği Salinas Vadisi’ndeki bu çiftliklerde kırsal kesimdeki zorlu hayat şartlarına ilişkin ilk izlenimlerini edindi .1919 yılında Stanford Üniversitesi’ne girdiyse de, altı yıl süren üniversite öğrenimi boyunca sadece yazarlık kariyerinde kendisine yararlı olacağını düşündüğü derslere katıldı.
Yine aynı dönemde hem okul masraflarını karşılamak, hem de hayat deneyimlerini geliştirmek amacıyla tezgâhtarlık, ırgatlık, duvarcılık, marangozluk, laborantlık gibi pek çok işte çalıştı 1925 yılında okulu bıraktı, yazar olarak kendini kabul ettirmek umuduyla New York’a gitti Ne var ki pek kısa süren bir gazetecilik deneyimi dışında, yazılarını yayınlatmayı başaramadı ve 1926’da Kaliforniya’ya döndü Bunu izleyen iki yıl boyunca Lake Tahoe’da bir sayfiye evinin bekçiliğini yaptı Yılın sekiz ayı karlar altında kalan bu ıssız yerde ilk eserlerini kaleme aldı 1929’da basılan ilk romanı Altın Kupa edebiyat çevrelerinde fazla ilgi görmedi Bunu izleyen Cennet Çayırları ve Bilinmeyen Bir Tanrıya adlı eserleri de eleştirmenlerin ilgisini çekmeyi başaramadı Nihayet 1935 yılında yayınlanan Yukarı Mahalle, Steinbeck’in yazarlık kariyerinde bir dönüm noktası oldu Böylelikle hem edebiyat eleştirmenlerince gelecek vaat eden büyük bir yetenek olarak kabul edilmiş, hem de yaşamı boyunca çektiği maddi sıkıntıları sona ermiş oluyordu Yukarı Mahalle’yi, Kaliforniya’da yaşam mücadelesi veren işçi sınıfını konu alan, her biri birer şaheser olarak kabul gören Bitmeyen Kavga, Fareler ve ınsanlar ve 1940’ta Pulitzer Ödülü kazanan Gazap Üzümleri izledi Diğer belli başlı eserleri arasında Ay Battı, Sardalye Sokağı, ınci, Cennetin Doğusu, Tatlı Perşembe, Pippin IV’ün Kısa Süren Saltanatı, Mutsuzluğumuzun Kışı sayılabilir 1962 yılında Nobel Edebiyat Ödülü alan Steinbeck, 1968 yılında hayatını kaybetti.
John Steinbeck / Fareler ve İnsanlar
ABD’de orta öğretimde okunması zorunlu kitaplardan biri olan Fareler ve İnsanlar, karakterlerinin saldırgan ve bayağı dili sebebiyle sıkça sansüre hedef olmuş, bu yüzden de American Library Association tarafından 21. yüzyılın en fazla sorgulanan kitapları arasında gösterilmiştir.
Ben kendim de bayağı uzun bir süre göçmen işçiydim. Öykünün geçtiği yerlerde çalıştım. Karakterler bir yere kadar, çeşitli insanların karışımıyla ortaya çıktı. Lennie ise gerçek biriydi. Şu anda Kaliforniya’daki bir akıl hastanesinde. Onunla haftalar boyunca yan yana çalıştım. Gerçek Lennie bir kızı değil, bir ustabaşını öldürdü. Kızgındı, çünkü patron arkadaşını işten çıkarmıştı, Lennie de dirgeni karnına saplayıverdi. Bunu arka arkaya defalarca yapışını izlediğimi anlatmaktan nefret ediyorum. Onu, çok geç olmadan durdurmayı başaramadık.
John Steinbeck
Fareler ve İnsanlar (Özet)
Zeki ve kinik bir adam olan George Milton ile ismiyle tezat oluşturacak şekilde iri ve çok güçlü ama akli dengesi bozuk olan Lennie Small, Büyük Bunalım sırasında çiftlikten çiftliğe dolaşarak iş arayan göçmen toprak işçilerinden ikisidir. Kaliforniya’daki Salinas Vadisi’nde, Soledad yakınlarında bir çiftlikte iş bulurlar ve para biriktirmek için çalışmaya başlarlar. Kendilerine ait bir parça toprak edinip oraya yerleşmeye dair ortak bir hayalleri vardır. Lennie bu hayali George’a defalarca anlattırır ve en çok da besleyip okşayabileceği yumuşak tavşanlarla ilgili kısmını sever. George da Lennie’nin bu takıntısını, onu korumak için, başını belaya sokarsa tavşanlara bakmasına izin vermeyeceğini söyleyerek kullanır. İkili, daha önce çalışmakta oldukları Weed’deki çiftlikten, Lennie’nin yumuşak şeylere dokunma takıntısıyla bir genç kadının elbisesini okşamasının tecavüz girişimi olarak görülmesi sebebiyle kaçmışlardır.
Yeni çiftlikte, ikilinin hayali gerçek olmaya daha da yaklaşır. Yaşlı ve bir elini çiftlikte kaybetmiş bir işçi olan Candy, ikiliyle parasını birleştirmeyi ve böylece ay sonunda hayallerindeki çiftliği satın almayı önerir. Ancak bu hayal, çiftlik sahibinin oğlu olan Curley’nin genç ve güzel karısının Lennie tarafından saçını okşamaya çalışırken yanlışlıkla öldürülmesiyle suya düşer. Curley hemen bir linç grubu oluşturur. Diğer işçiler gibi yalnızlık ve acı dolu bir hayat sürmeye mahkum olduğunu anlayan George, arkadaşının, intikam peşindeki Curley tarafından vahşice öldürülesini istemez. Lennie’yi onlardan önce bulur, hayallerindeki çiftliği anlatarak sakinleştirir ve kafasının arkasına dayadığı silahı ateşleyerek öldürür.
Roman’daki karakterler
* George Milton: Lennie ile arkadaşlık eden zeki bir adam. Lennie’yi korur ve onunla birlikte daha iyi bir hayat sürmenin hayallerini kurar.
* Lennie Small: George ile birlikte dolaşan, akli dengesi bozuk ama çok güçlü bir adam. George ile satın alacakları çiftlikte tavşan beslemeyi hayal eder.
* Candy: Bir elini çiftlikte kaybeden ve çalışabileceği günlerin sonuna yaklaşan bir işçi. Lennie ve George’un çiftlik alma hayaline ortak olmak ister.
* Candy’nin köpeği: Yaşlı ve sakat olduğu için Carlson tarafından vurularak öldürülür. Köpeğin öldürülüş biçimi, Lennie’nin sonu hakkında bir öngörüdür.
* Curley: Patronun oğlu olan kavgacı bir genç adam. Yarı profesyonel boksördür. Karısını kıskanır ve korumaya çalışır, bu sebeple Lennie’den baştan beri hoşlanmaz.
* Curley’nin karısı: Curley’nin, güvenmediği genç ve güzel karısıdır. Diğer karakterler ondan “Curley’nin karısı” şeklinde bahsettiği için, eserdeki isimsiz tek karakterdir. Bu karakterin kendine has bir kişiliğe kavuşturulmamış olması, eserdeki varlık sebebinin de altını çizer: Steinbeck’e göre “o bir kişi değil bir semboldür. Lennie’nin gözünü boyamak – ve ona tehlike oluşturmak – dışında bir işlevi yoktur.”[2]
* Slim: Ustabaşıdır. Curley’nin saygılı davrandığı tek karakterdir ve diğer tüm karakterlerden de saygı görür.
* Crooks: Çiftlikteki tek zenci işçidir. Candy gibi sakattır. Bir atın tekmelemesi sonucunda kambur kalan sırtı sebebiyle bu ismi (İngilizce’de crook, kanca anlamındadır) almıştır. Diğer işçilerden ayrı bir yerde yaşar ve ayrımcılığa maruz kalır.
* Carlson: Candy’nin köpeğini gözünü kırpmadan öldüren çiftlik işçisidir.
* Whit: Çiftlikteki işçilerden biridir.
* The Boss: Curley’nin babası, çiftliğin sahibidir.
* Clara teyze: Geçmişten bahsedilirken adı geçen, Lennie’nin teyzesidir. Lennie, onun ölümüyle ortada kalmıştır.
Roman’ın Teması
Steinbeck’in İnci isimli romanı gibi, Fareler ve İnsanlar da insan olmanın doğasını ve bireyin evrende kendini konumlandırma çabasını açıklamaya çalışır. Steinbeck bu yolla, birçok temaya değinir: hayaller, yalnızlık, zenginliğin zulmü getirmesi, güçsüzlük ve geleceğe güvenle bakamama ya da kadercilik.
Steinbeck kitap boyunca hayallere vurgu yapar. George bağımsızlığı, kendi kendinin patronu olmayı, bir çiftliğe sahip olup “birisi” olabilmeyi hayal eder. Lennie’nin hayali ise George ile birlikte kendi çiftliklerine taşınmak ve orada yumuşak şeylere dokunma saplantısını karşılayacak şeyler yapabilmektir. Candy, ölen köpeği ile kaybettiği sorumluluğa yeniden kavuşmak ve George’un yanında kendine yaşlılık günlerinde kalacak bir yer bulabilmek ister. Crooks özsaygısını tekrar kazanabileceği, kabul edilip güvende olabileceği bir yerde yaşamayı düşler. Curley’nin karısı ise, Curley ile evlenerek kaybettiği ünlü olma şansını tekrar yakalamak ve bir aktris olmak ister.
Yalnızlık bir çok karakterin hayatında öne çıkan bir faktördür. Candy, köpeği öldürülünce yalnız kalır. Curley’nin karısı yalnızdır çünkü kocası umduğu gibi kendisine arkadaş olacak biri değildir. Yalnızlığını çiftlikteki diğer erkeklerle flört ederek gidermeye çalıştıkça Curley’nin kıskançlığı ve hırçınlığı artar. George ile Lennie’nin birlikteliği de yalnızlığın bir sonucudur. Crooks bu temayı eserde şu sözlerle vurgular: “Kimsesi yoksa adam delirir. Kim olduğu hiç fark etmez, yeter ki yanında olsun.” Yazar bu temaya yapılan vurguyu, öyküyü “Soledad” şehrine yakın bir yerde kurgulayarak artırmıştır, çünkü şehrin adı İspanyolca’da “yalnızlık, tek başınalık” anlamına gelir.
Yalnızlığı yok edecek bir arkadaşlık ihtiyacının yanı sıra Steinbeck, insanların çeşitli davranışları sebebiyle yalnızlığın nasıl çoğaldığını da vurgular. Örneğin Curley’nin kıskanç davranışları karısının daha da yalnız kalmasına sebep olur, çünkü çiftlikteki diğer erkekler ondan uzak durmayı tercih eder. Sürekli alay edilen Crooks, yatakhane yerine ahırda kalmaya zorlanınca yalnızlığı artar.
Steinbeck’in karakterleri, zihinsel, ekonomik ya da sosyal sebeplerden dolayı genelde güçsüzdür. Tüm karakterlere göre en yüksek fiziksel güce sahip olan Lennie’nin, çiftlik işçileri arasında etrafındaki kişilerden saygı görmesi beklenir. Ancak zihinsel yetersizliği, fiziksel gücünün önüne geçerek Lennie’yi de güçsüz kılar. Büyük Bunalım’dan etkilenmiş bir toplumun fertleri olan diğer karakterler ise ekonomik sebeplerle güçsüzdür. George, Lennie ve Crooks bir çiftlik satın almak isterler ancak, yeterli paraları olmadığı için bunu başaracak güçte değildirler.
*******************
Roman ve yazar hakkında
Fareler ve İnsanlar Steinbeck’in roman-oyun olarak adlandırılabilecek türdeki ilk denemesiydi. İkişer bölümden oluşan üç perdeyi içeren eser, hem bir novella hem de bir tiyatro oyunu olarak yazıldı. Yazar, tiyatroda aynen oynanabilecek bir roman, ya da roman gibi okunabilecek bir oyun yazmaya çalışmıştı.
Steinbeck bu kitabı, Gazap Üzümleri ile bir arada, Monte Sereno, California’da yazdı. Yazar eserin ilk başlığını Something That Happened olarak belirlemişti, ancak Robert Burns’ün To a Mouse şiirini okuduktan sonra bu başlığı değiştirdi. Bu şiirde anlatıcı, tarlasını çapalarken bir farenin yuvasını bozduğu için duyduğu üzüntüyü anlatır.
Yazarın o zamana kadarki tüm eserlerinden çok daha fazla olumlu tepki alan Fareler ve İnsanlar, henüz yayınlanmadan Book of the Month Club seçkisinde yer aldı. Maxine Garrard (Enquirer-Sun), Christopher Morley ve Harry Thornton Moore (New Republic). gibi önemli eleştirmenler eserden övgüyle bahsetti. New York Times eleştirmeni Ralph Thompson eseri “bütün o melodramıyla, muhteşem bir küçük kitap” sözleriyle tanımladı.
Eser ABD’de birçok halk kütüphanesinde yasaklandı ve okulların müfredatından çıkırıldı. Bu sansürün çeşitli sebepleri arasında, ötenaziyi desteklediği iddiası, işveren aleyhinde olması, küfürler ve ırkçı ifadeler içermesi ve genel olarak karakterler tarafından bayağı ve saldırgan bir dilin kullanılması vardı.Bu yasakların ve kısıtlamaların bir çoğu daha sonra kaldırıldı. Eser halen ABD, Avustralya, İngiltere, Yeni Zelanda ve Kanada’daki ortaöğretim okullarında, okunması zorunlu kitaplardan biridir. Sıklıkla sansüre hedef olan eser, American Library Association’ın 21. yüzyılın en fazla sorgulanan kitapları listesinde yer almaktadır.
*****************
Fareler ve İnsanlar, ilk defa, yayınlandıktan iki sene sonra 1939’da olmak üzere defalarca sinemaya uyarlandı. Lewis Milestone tarafından yönetilen uyarlamada Lon Chaney Jr. Lennie, Burgess Meredith ise George rolündeydi. Film, en iyi film de dahil olmak üzere dört dalda Oscar adayı oldu.1981’de eser, televizyon filmi olarak uyarlandı. Randy Quaid’in Lennie, Robert Blake’in George ve Ted Neeley’nin Curley rollerini oynadığı filmi Reza Badiyi yönetti.
Eserin en son film uyarlaması, 1992 yılında Gary Sinise tarafından yönetildi. Sinise’in George’u oynadığı filmde Lennie rolünü John Malkovich canlandırdı. Sinise bu film ile Cannes Film Festivali’nde Altın Palmiye’ye aday gösterildi. Filmde her iki aktör de, 1980’de Steppenwolf Theatre Company yapımı sahne uyarlamasında oynadıkları rolleri tekrarlamış oldular.
Fareler ve İnsanlar ABD sineması dışında iki kez daha sinemaya uyarlanmıştır. Bunlardan ilki 1962 yapımı Türk filmi İkimize Bir Dünya’dır. Yönetmenliğini Nevzat Pesen’in yaptığı bu siyah beyaz filmin uyarlama senaryosunu Orhan Elmas yazmış, başlıca rollerinde Orhan Günşiray, Çolpan İlhan, Kadir Savun, Renan Fosforoğlu ve Hüseyin Baradan oynamıştı.
Diğer uyarlama ise İran sinemasından 1972 yılında geldi. Yine siyah beyaz olan Topoli adlı bu filmin senaristi ve yönetmeni Reza Mirlohi’ydi.
*******************
Roman-oyun türünün bir denemesi olarak yazılan eser, birçok defa sahnelendi. İlk prodüksiyonun yapımcısı Sam H. Harris, yönetmeni ise George S. Kaufman’dı. Oyunun ilk gösterimi, 23 Kasım 1937’de Broadway’deki Music Box Theatre’da yapıldı. Wallace Ford’un George, Broderick Crawford’ın Lennie rolünde olduğu oyun 207 defa sahnelendi. Bu yapıma, 1938’de New York Drama Critics’ Circle tarafından “en iyi oyun” ödülü verildi. Oyun 1939’da Los Angeles’a taşındı. Wallace Ford rolünü korurken, Lon Chaney, Jr. Lennie rolünü oynamaya başladı. Aktör, oyundaki performansı sayesinde, 1939’daki film uyarlamasında da aynı rolle yer aldı.
Oyunun yeniden yapımı, 1974 yılında Broadway’deki Brooks Atkinson Theatre tarafından gerçekleştirildi. Kevin Conway’in George’u, James Earl Jones’un Lennie’yi canlandırdığı oyunda, Pamela Blair de Curley’nin Karısı rolüyle yer aldı. Ayrıca, Carlisle Floyd 1970’te Fareler ve İnsanlar’ı aynı isimle operaya uyarladı.
